Os vascos somos xente melancólica. Cando estamos no pobo, os costumes, as paisaxes ou a linguaxe, entre outras cousas, fannos crecer os nosos corazóns. Pero cando nos afastamos, o pobo, coas súas luces e as súas sombras, avantáxanos. En canto á pesca, o pastoreo, a procura do ouro, os oficios máis comúns, os problemas políticos e o paro dos mozos cultos na actualidade, sempre tivemos unha escusa para saír do pobo.

Deus meu, sempre foi
misericordioso por
un miserable desexo de
abandonar o sitio en que estaba.
En canto empezo o primeiro
pelello, sempre me chegou, a través das
saias do meu pobo,
un pequeno prodixio de flores que cobren as árbores.

A miña nai, mentres reparabamos sacos de pan na cociña, cantábanos: Estudara en París durante os seus períodos de servidume despois da segunda guerra mundial. En 1999 a editorial Elkar publicou o disco Elizanburu que vinte e cinco estrelas de Iparralde moldearon, e Txomin Artola, Beñat Axiri e Frantxua Irigoien daban a Txori Berriketaria, un traballo que Maddi Oihenart recolleu recentemente no álbum Doi coa axuda de Jeremy Garat.

Joan Batista naceu en Sara en 1828 e foi levado pola morte nos primeiros días do ano 1891. Era un bertsolari, terrible, nos papeis, sen saír nunca ás prazas. Era autor da novela costumista Piarres Adame (1888), que publicou en Pau, e que nos regalaba un auténtico sabor de broma san nun ladrón moi orixinal. No seminario de Larresoro, sendo seminarista, xunto co famoso Zaldubi, ingresou no exército, no fondo fíxose coñecido como xuíz itinerante por Lapurdi.

Fatigado de chegar
a min tan
lonxe,
tiña o seu sitio na árbore máis próxima.No alto
do
outeiro atópase
durmido unha perna que ten a
cabeza baixo a á, debaixo da pluma.

O paxaro trae ao poeta a imaxe da paz. Hai que saber que Elizanburu, capitán do exército francés en 1870, quedou prisioneiro na zona de Metz, en mans dos alemáns. Foi liberado en 1871, cando Napoleón III caeu. Volveu a Sara. O paxaro que charlaba escribírao facía un momento, no outono anterior. Polo menos unha palabra tráenos os ecos da dor.

Anton Abadía Urrustoi gañou o Gordo de Elizanburu nos Xogos Florais que se celebraron en Sara en 1871. Presentáraas en 1869 baixo o sobrenome de Doiharçabal de San Juan de Luz. Ademais, durante moito tempo creuse que estas coplas eran do erudito Martín Guilbeau, ata que el, cando en 1897 homenaxeouse a Elizanburu en Sara, aclarou o caso.

A canción, inmediatamente, tivo un éxito de capacitación. No sur, despois das Guerras Carlistas, cando se suprimiron os foros, a xente comezou a desprazarse a América en masa, así como no Norte, onde, tras a revolución francesa, non había moitas saídas para os mozos e maiores de aquí. Diga que para os raparigos que se pegaron un tiro na sorte, entón o servizo militar duraba cinco anos e que o desterro era a salvación para moitos.

Acórdache dos
novos do querido pobo.
O meu pai, a miña
nai, choraba abandonándome.
Fala dos teus
parentes e de bos amigos:
Falaba de todo o que
me amaba sen esquecer.

A finais do século XIX e principios do XX as rutas migratorias foron debuxadas metodicamente en todo o País Vasco. En Donibane Garazi, por exemplo, interesábase a coñecida compañía de Charles Iriarte polos detalles da excursión a California, Idaho, Wyoming, Arizona ou Nevada, ofrecendo billetes de tren e de barco, papeis, pasaportes, permisos diferentes, ás veces traxes de viaxe, pedazos e maletas. O soño das mouteiras afastadas había ensombrecido a varios milleiros de seres. En América enriquecíase con rapidez e facilidade. Os pobos víronse invadidos polas novas xeracións de americanos que repudiaron a vida. Os outros, desesperados pola esperanza que se lles escapaba, enraizábanse en desolados campos e non podían volver a casa en nome da honra.

A Asociación
Mauleko Ikertzaleak analizou fai un par de meses os pregos da empresa Alexis Vigné (1855-1915) achados na ladeira dun vertedoiro de Atharratz: As listas de mulleres e homes que querían ir desde Salazar, Aezkoa, Roncal, Basabürüt, Pettarri, Amikuze ou Oztibar a Arxentina, Chile, Uruguai, son espectaculares para tomar conciencia da magnitude humana da perda de sangue destas terras. Razóns económicas, evidentemente, pero tamén o desexo de escapar do control explosivo dos pobos pequenos.

Arránxache, pois
a charlar:
Non teñas medo
de baixar tan cerca.
Dime, asomáchesche á
xanela,
en
silencio, pois na dos húngaros buscabas palabras de consolo.

Imaxinámolas
baleirando casas, voando cordeis de irmán e irmá á sombra do paxaro que tan ben nos explica Elizanburu. O primeiro quedaba no caserío, o segundo íase de cura, o outro a soldado ou serora, o resto convertíase en nutriente dos axentes de emigración. As migracións sempre foron un tráfico de persoas fértil. Tamén no noso.

Nunca saberemos de que clase era o paxaro de Sara. Un paxaro indeterminado achégase á xanela do poeta, á metade dos barrotes do cárcere ou á espesa borda da dor do deserto, aparentemente pacífico, activo, débil como un furacán, humilde, pero o mar, o monte ou o espazo urbano poden molestarlle traendo noticias da casa entre os picos:

Descansa,
dorme, querido paxaro!
Agárdache
aquí preto de ti.
Velaquí as faragullas de
auga na
xanela. Pero cando
che acordaches das noticias!

Un bertsolari que está completamente roto cre que o paxaro non necesita nada para voar o aire, o don de cantar, un par de grans e un ceo aberto. A xente, pola contra, está famenta, rumiando, angustiada, porque o malfeitor non ten nunca diñeiro, nin fondo, nin poder, nin honra, nin ciencia. Quizá o poeta esconde no seu interior a ambición de apropiarse da personalidade do paxaro:

A bondade
de Deus non che esqueceu.
Onde queres
atopar o teu alimento?
Que necesitas? Nin un pouquiño de
auga, nin un gran,
nin un gran, A
cambio divírtesche cantando todo o bosque.

Emigrante, encarcerado ou vidas para o solitario os voos do paxaro son urxentes. Mentres dorme representa os acontecementos máis deplorables, os peores, en liña co pesimismo dos vascos de base. Como un carteiro, o paxaro fai de mensaxeiro, símbolo de moitas empresas de correo de todo o mundo:

Estou aterrado,
durmido e tembloroso.
Non hai desgraza
entre os que me aman.
Si así fóra, por favor,
Loretto, ao chegar de
novo á cidade, póusase
cun pranto sobre a timba.

Xalbador de Urepel prolongou nos anos 70 a maldición das verteduras de xentes a América, nuns bertsos terribles que lle enviou ao seu fillo: si xurdise aquí o traballo, ninguén máis puidese abandonar o país:

Segue honestamente na
túa
vida de tal
maneira que
o teu Fillo non
poida ir máis que Eu...

Os versos de Elizanburu nos trastornan até o presente: pero, quen non tivo no País Vasco unha amarga cata do exilio? En todos os países con grandes ondas migratorias percíbense cancións que se incharon con nostalxia, dor popular, desexo de ir e paxaros. Os camiños, con todo, non son seguros e están cheos de atolondrados.

Temo que
non volva máis no
momento en que se
marchou o raparigo durante o tempo de caída das follas.
Si colles un fero na
miña trampa, deixádeme, por
favor, para que me
traian ao pobre home, que está en liberdade.