Analizando o eúscaro de Amikuze, por que?

En 1985 estiven a gravar en Aturri e Baxenabar, tamén en Oragar de Amikuze. Traballei en Amikuze desde novembro de 2005 até 2015. Sempre lembrei que sendo unha voz de fronteira hai algunhas características… Supoñamos, algunhas innovacións de Baxenaberri chegaron a Amikuze pero non todas, algunhas novidades de Zuberoa están en Amikuzen pero hai algunhas características de Zuberoa que non teñen importancia en Baenabar e Dialenabat, pero en Amikuzen hai algunhas características de Bardoze que non teñen en Zubikuze. Máis tarde decateime de que Jean Etxepare (1912), René Lafón (1955), ou Henri Guiter (1973), tamén viron que hai algo especial en Amikuz.

Desde esa primeira entrevista de 1985, ademais de repasar toda a documentación sobre o tema, entrevistou a unha testemuña en todos os pobos de Amikuze.

Un ou dous e tres de Behauze. Estiven en 29 de 31 pobos. Sempre tentei entrevistar ás testemuñas que naceron en cada pobo e aos que os seus pais tamén tiñan de aquí. Isto falla no caso de Donapaleu: Na rúa de Donapaleu non atopei testemuñas euskaldunes que cumpran os requisitos mencionados.

Escribes e dis “Amiküze”. Criamos que ese “ü” non era máis que unha cuestión de Zuberoa.

Esa “ü” non se di en todos os pobos de Amiküze, pero a maioría si, e todos miran ao norte, nos do sur non se fai.

Ademais dis “Amiküzeko h-Euskara”, puxéchelo en todo o libro cunha “h” máis pequena. Reivindicas a “Heuskara” dos libros antigos?

Eu non reivindico nada. Quizais si algunha vez a palabra “Enuskara”, daquela esa “n” perdeuse e deixou pegada como un suspiro… Nunca lemos que “Heuskara” (ou “Heskuara” ou “Hüskara”) non quedaba en ningures, e iso non é así. Nalgúns pobos de Amikuze algúns anciáns, non todos, suspiran e din “Heskuara”, uns un pouco máis débiles e outros máis fortes.

Nestes anos, como noutros lugares de Iparralde, viu vostede cortar a cadea do eúscaro cos seus propios ollos.

En Heleta coñecín a un matrimonio que falaba euskera en 1982 e os seus fillos non sabían eúscaro. Era a primavera de 1982, recordo que aqueles pais me preguntaron como era a independencia no Sur.

O proceso de perda está en marcha desde hai tempo. En 1898 Hiriart-Urruti sinala que en Hegoalde, Navarra, as cousas están mal, pero en Ipar Euskal Herria “son vellos os que non falan máis que euskera”. Di que si partimos de Zokoa, no camiño até Santagraza, verémonos con moitos cascos e franceses, e que cada vez nos vai a pasar a necesidade do francés. Para entón as cousas xa estaban a cambiar, logo sabemos que cambiaron, nos últimos 30-40 anos cambiaron moito. O que non sabemos é o que chegou.

Ao explicar as características do eúscaro de Amikuze, vostede dixo que en Euskal Herria haberá poucos lugares onde a xente se movese tanto dun lado a outro, o fenómeno dos caseiros tamén está presente en [aquí había moitos inquilinos que ían renovar o seu contrato co dono do caserío ano tras ano] e o eúscaro ten unha gran diversidade.

32 pobos son moitos. Algunhas persoas ían ao mercado de Hazparne, outras ao de Maule, ou ao de San Juan de pé de Porto,… Logo moitas tiñan un pai de pobo e unha nai doutro, porque un dono lles deu a oportunidade de traballar alí un ano ou cinco, e logo van a outro cos seus fillos… En Amikuze hai moitas cousas así. Iso leva pluralidade, pero doutra banda, ese cruzamiento debería ser o que conduza á unidade, porque o cruzamiento implica o coñecemento mutuo, a confusión e ao final as características máis propias que son as máis sinaladas van perdendo e prevalecen as que poden ser de todos.

Donapaleu é unha central nesa evolución. Bo… “Dnaplü”, como vostede di.

Eles dino así, Dnaplü, desaparecendo ou desfacendo a primeira vocal. Para nós é moi difícil igualar. A importancia de Donapaleu? Para que se produza unha innovación necesítase unha masa crítica. Cando alguén de prestixio inventa unha innovación, emúlase e esténdese aos demais. O mercado, o diñeiro, a oportunidade laboral, o lecer… todo iso pasou en Donapaleu hai tempo. Quizá as innovacións leváronse por fóra, pero o prestixio e o atractivo da cidade fixo que os aldeáns se apropiasen delas para levalas a casa. Creo que é unha hipótese, que Donapaleu ten a forza suficiente para que isto ocorra.

Destacou como moi especial os dous idiomas da comarca de Baxenabarrena. Un en Amiküze e outro en Baigorri.

En Baigorri hai novidades lingüísticas que non atoparás noutras comarcas da Baixa Navarra. Hai novidades de Nafarroa Garaia que só se escoitan en Baigorri, e á vez, as novidades doutras comarcas de Baixa Navarra faltan en Baigorri. O mesmo, as novidades de Lapurdi que só se escoitan en Baigorri da Baixa Navarra. Sabemos que o viño de Baigorri e a carne dos puercos comprábana os baioneses… e a xente de Pamplona tamén a compraba.

A realidade lingüística no centro da Baixa Navarra, a que teñen Garazi, Arberoa e Oztibar, non a comparten tanto os amikuztarras e baigorri, teñen estreitos lazos uns con Zuberoa e outros con Lapurdi.

Reivindicas que Zuberoa articula todo o leste dos Pireneos, e iso nótase nos dialectos do leste.

Nun artigo de 2011 reivindicaba o vello euskera batua, é dicir, Mitxelena, e cando o expoñen V-VII. Que en séculos pasados o eúscaro debía estar máis unido que agora, que tiña que haber unha voz máis coinea, eu expuña que se separou dese tronco un grupo de vascos: os zuberotarras e os roncaleses. Estes son os que, polas súas vellas e novas características, separáronse dos demais. Logo viñeron todas as demais divisións, as do leste, daquela as de Álava, Bizkaia e quizais un partido de Gipuzkoa, daquela as do centro e as distintas ramas. A cronoloxía das mesmas e a procura de probas, aínda, están nos primeiros pasos.

Eu creo que naquela época a zona de Aturri, Bardoze, Amiküze, Salazar, Roncal e Zuberoa estaban máis unidos socialmente, economicamente, cando eran máis pastores. Os rabaños ás Landas bordelesas debían ser levados ás Landas para que as ovellas e as vacas bebesen desde onde hai auga abundante. Por iso hai trazos lingüísticos que non existen no resto de Lapurdi e Baixa Navarra pero que existen en Bardoz, Lehuntz, Urketa, Amiküzen e Zuberoa. Non sei si foi porque o gando necesitaba auga para beber, pero o caso é que a capital, Mugerre, Lehuntze e a partir de aí até Zuberoa hai un continuo e unha parte de unión.

E todas estas innovacións danse nun só lugar: En Zuberoa, quizá porque era unha sociedade pastoril. A lexislación da sociedade pastoril de Zuberoa é terrible, as características que Xarles Bidegain expuxo respecto diso no Atlas do Eúscaro non están en ningún outro lugar do País Vasco. A forza do Leste xurdiu, quizá, nunha sociedade que vivía do celo, incluídas as cidades e os mercados. Como a forza que existía no seu día en Vitoria-Gasteiz, que chegaba até Zegama, Urola, Deba Ibarra ou Bizkaia.

En Amikuze tamén inflúe Biarno.

Si, é evidente no léxico. Analizouse sobre todo en Zuberoa, en palabras malsoantes, culturais, instrumentais… Na pronuncia poida que esa “ü” chegue de Biarno. En morfología tamén empeza a aparecer algo, Manu Padilla atopou algo, e cando temos unha dialectología vasca máis elaborada quizá teñamos outras características.

En Zuberoa e Amikuze a xente adoitaba ir ao servizo militar sabendo euskera e bearnesa, enviaban aos mozos a Bearn para que, por un ano, formásense nos mercados. No servizo militar ou na escola, aprenderían mellor o francés. O fenómeno do vasco caskoín falante desapareceu da raíz hoxe, pero hai vinte anos era un fenómeno normal aquí.

Di que en Amikuze sempre adoraron o eúscaro de Lapurdi.

Para empezar, non hai literatura en Amiküce. Hai un libro de doutrina do ano 1740, publicado en Pau por orde do bispo de Dax, pero a partir de aí non vexo ningún texto dun amikuztarra, son moi modernos. Pero Baxenabar tampouco ten literatura. Os bajonavarras do século XIX escribiron mirando ao bispo de Baiona. O de Hazparne tamén é admirado polos falantes, polos sacerdotes e os misionistas, do mesmo xeito que o de Zuberoa considérase o abila. Ademais do de Hazparne, o falante de Sarriko cantaba o de Garazi, o de Oztibar o de Baigorri, e o de Baigorri o de Lapurdi.

O propio Jean Haritxelhar tende a atopar a lingua bajonavarra, come as palabras, igual que antes Jean Etxepare. É costume que os euskaldunes de Lapurdi e Zuberoa véxanse máis guapos e os de Baxenabarrena non.

Inflúe máis o suletino que Hazparne?

Maule e Zuberoa teñen moita máis influencia na maioría de Amikuze. En Oztibar estendeuse un pouco e non chegou até Garazi, xa que se trata dunha zona de grandes montañas entre elas. Ademais da orografía, a forza dos mercados concéntrase os venres en Donapaleu, os sábados en Maule. E como entra a influencia de Zubero en Amiküzen, entra a de Donapaleu en Zuberoa, Ithorrotz, Olhaibi, Berroeta…

Vostede, a pesar de non ser sociolingüista, recolleu no libro detalles importantes da decadencia do eúscaro.Atopaches o desprezo do dialecto entre as túas testemuñas?

Eu non sentín que os cidadáns aos que entrevistei para o estudo desprecen a súa voz. Creo que esa influencia da cultura francesa, da forza do Estado francés, entrou en vigor até a cociña dos campesiños e ao final quedaron dous planos: o pasado e o presente. O presente é a economía, o millo, a eslamiada, Lur Berri… e aí o eúscaro non funciona. No pasado si, pero xa pasara, era a recolección manual do millo, as estreitas relacións entre os barrios, un mundo distinto. No meu traballo unha testemuña de Domintxin menciona que el tivo a sorte de coñecer ambos os mundos, xa que o mundo do pasado vivía en eúscaro, e o mundo actual é moderno, con instrumentos, maxinas… e francés. Do mesmo xeito que en Nafarroa Garaia, aquí tamén hai eses dous planos no imaxinario da xente.

Non senten que a hexemonía francesa haxa provocado unha interrupción, seguen en eúscaro comigo con normalidade pero logo nótase que a súa contorna é o francés. Un das testemuñas de Gamue di que “cando os mozos do pobo están de pelota escoitando en francés ‘tuts’, significa que se deslizaron ao francés, pero iso non sería posible si o mesmo testemuña non o fixese en francés ao seu ao redor. Produciuse unha interrupción, está a producirse, vaise a producir, vaise a mudar de casa a casa, pero a dor ou a alegría que iso produce no interior non se ve claro como é si non se fai un traballo minucioso.

Vostede está no libro: “Euskal Kanta Berria, Ikastolak, Abertzaleak… En calquera caso, todas estas actividades euskaltzales ou abertzales non conseguiron evitar a perda da lingua propia que se está producindo en Ipar Euskal Herria”.

Si, pero tamén é certo que están a traballar e na medida en que o fagan mostrarase o seu froito. Pero a perda do eúscaro en Amikuze é notable. Nas comarcas de Garazi, Iholdi ou Baigorri, nos pobos pequenos, os mozos falan ou poden falar en eúscaro. O francés de Amikuze é máis notable.

Ti coñeces outra rexión que fai o reverso de Amikuze, Aezkoa. Aquí demostrouse que outro camiño é posible, é dicir, recuperar.

Si, cando cheguei a Aezkoa [a principios da década de 1980] había cero nenos vascos e hoxe todos os mozos sábeno. En Aezkoa, ou en Aoiz, ou en Otsagi, ou en Roncal, son os vascos receptores. Saben eúscaro, pero é algo escolar, non o usan entre eles. E si algunha vez escriben algo, enseguida percíbese que é o eúscaro moído no muíño do castelán.

Pero os vascos do futuro necesitan un eúscaro que valla. Ser unívoco na redacción dun texto, sen ambigüidades, “ordenado” entre comiñas, intelixible en primeira lectura, válido para temas de futuro. En caso contrario, o eúscaro seguirá subalterno e ninguén o terá en conta.

Os dialectos vascos, os vellos euskera, un home como ti que os estuda e ámaos no esencial… Como vives que estes acabáronse e que o eúscaro que vai saír adiante vai ser outro, que en moitos aspectos é insuficiente?

Eu son purista. Pero cando fago este traballo non son euskaltzale, son investigador. Pola contra, rebentaría. Eu tento recompilar o mellor posible o eúscaro dun pobo para logo analizalo. Logo penso que sentín aí, pero iso queda máis para a sociolingüística.

Do mesmo xeito que se acabaron os vellos tractores de roda fina, tamén terminarán os vascos como nós. Si o eúscaro dáselle prestixio, o eúscaro necesitará un bo nivel, non servirá un mal euskera como unha fotocopia de tradución. O único camiño é que o eúscaro sexa capacitado e axeitado para a época e a sociedade que lle corresponde, pero iso está por nacer.