O enterramento dos seus mortos é unha das formas de facer as paces co pasado. Outra, pero a longo prazo menos efectiva, é o esquecemento do pasado. Pero ás veces esquécese aos apologistas do esquecemento que cada un ten que esquecer os seus mortos non enterrados (ou aprender a esquecelos, ou tratar de esquecelos). O esquecemento de calquera outro non é sinal de paz co pasado. En Pamplona, por exemplo, cando se puxo en marcha a iniciativa de baleirar o Monumento aos Caídos dun só bando, que por mandato da lei vén realizando desde hai tempo pero que até agora non se viu pola reversión da lei, empezáronse a reivindicar que os mortos, os dunha parte e os doutra, déixense en paz. A pesar de que ese abandono deixa a uns mortos en covas, fosas e cunetas, sen identificar, e a outros en fosas de honra.

Entre todos os enterramentos da Guerra Civil española, sempre me sorprendeu Federico García Lorca. Os que tentaron localizar o cadáver tiveron que actuar contra a familia para evitar que se producise o derrube. A dor respondeu a milleiros de preguntas, pero aínda me resulta incomprensible. Por terceira vez nos últimos días buscaron os ósos do poeta, á luz de novos testemuños e novas investigacións. Unha vez máis, os medios de comunicación buscaron as declaracións da familia e insistiron en que prefiren que Lorca siga con el, compartindo o destino cos seus compañeiros de morto. A miúdo pregúntome que é o que temen. Si trátase dun vello temor hereditario ou dunha mera comodidade. Non querer facer sombra mediática á obra literaria do vello tío, coma se o artista que ten unha tumba visitable librásenos de fatígaa de gozar co seu traballo. Ás veces pensei que prefiren quedar cun partido do seu parente.

Un breve test de memoria histórica. “Non hai que caer no círculo vicioso de dar voltas ao pasado”. Quen o dixo? Unha candidata de EH Bildu, preguntada pola de fai 20 anos, ou unha candidata do pp, preguntada pola de fai 80 anos?

O pasado mes de setembro o Goberno de Navarra homenaxeou ao forense Paco Etxeberria polo seu labor a favor da memoria histórica. Ademais do traballo realizado para atopar cadáveres da guerra civil, a atención e documentación a torturas máis recentes fan máis completa a súa figura e merecen máis homenaxes como leste. Debemos lembrar e honrar a quen nos axudan a lembrar.

Estou a ler A sima, o programa que o autor José Mari Esparza presentou no seu día xunto a Paco Etxeberria, que estes días recuperou a actualidade, precisamente porque o doutor Etxeberria sacounos da cova do libro, moi a duras penas, recentemente comezada a Guerra Civil, neses momentos de confusión, os membros da familia Sagardia que se caeron alí (nai embarazada e seis fillos), non ten máis razón que a política. Nunha nova entrevista, Esparza trouxo un novo dato, Juana Josefa Goñi Sagardia foi unha muller guapa e a súa familia tiña fama de bruxa no pobo. Involuntariamente, lembroume inmediatamente o ambiente do conto A sima, de Pío Baroja. Un macho que pertenceu a unha muller famosa por bruxaría escapa a dous pastores que son avó e neto. Tras o animal, ao crer que se caeu por unha sima, o mozo tamén cae no buraco e, presa da superstición, ninguén do pobo quere baixarse a buscalo.