A profesora da UPV/EHU Idurre Eskisabel realizou unha tese titulada: Denominación e existencia, nomenclátor vasco e diferenciación por sexo. Pór un nome a un neno parece unha tarefa insignificante, pero para el é un feito importante, tanto a nivel individual como social. Os nomes teñen identidade sociocultural, os nomes son acenos de identidade. Cando nos falan de Rakeles e Ayora que non coñecemos, facemos a mesma representación de cada un? Parécennos cuadrillas parecidas Borja-Nagusia-Juan Mari-Verónica e Oihana-Aitor-Maddi-Iraitz? En opinión de Eskisabel, cando se seleccionan os nomes, está a facerse unha autodefinición. Os que pon nome, hoxe en día os pais, transmiten por que o seu fillo é Aitor ou Antoine. De forma individual, non tan sinxela, pero repasando os nomes no seu conxunto pódese observar o sector social ao que nos referimos.

A revolución dos
nomes no século XVIII, en Valcarlos había cinco irmáns da mesma familia, chamados Juan. Entón, a importancia non a tiña o individuo, senón a familia. O académico de Euskaltzaindia, José María Satrustegi, foi o encargado de recoller o dato. Hoxe en día non se nos ocorre darlle o mesmo nome aos irmáns ou ás irmás. Algúns nomes, como Zipriano, Serapio, Mari Jose ou Felicitas, apenas os utilizariamos. Agora están de moda Aiora, Ane e Oihan. Produciuse unha importante revolución nos nomes de persoas desde finais da década de 1950 até os nosos días. Nesta revolución os nomes cambiaron, o significado dos nomes cambiou, e a diferenza de antes, agora os pais deciden cal será o nome do recentemente nado. Eskisabel cre que nunha cousa non se produciu ningún cambio: a diferenza de sexo. En xeral, a sociedade, e na medida en que lle corresponde regular a lingua, Euskaltzaindia prefire algúns nomes para os mozos e outros para as mozas.

A revolución dos nomes non é só cousa do País Vasco, senón que tamén se produciu en Europa e en Occidente. Outra cousa é que en Euskal Herria o factor lingüístico foi determinante.

Até principios do século XX, a relixión tiña un gran poder na imposición de nomes e na formación do corpus. En cada momento e a nivel local, o nomenclátor foi regulado polas institucións máis potentes. Por iso, durante séculos, a relixión tivo moito que dicir. Despois, foi o Estado o que tomou o seu lugar, aínda que a miúdo foi e segue mantendo a man da igrexa.

A finais do século XIX e principios do XX estableceuse a base do nomenclátor vasco. Sabino Arana foi o principal impulsor. En Hego Euskal Herria, a época da República caracterizouse polo auxe dos nomes en eúscaro, pero tamén apareceron nomes que respondían o momento político, como Liberdade, Fraternidad, Terra e Cosmos. A ditadura de Franco suprimiu os nomes en eúscaro e os que se referían á República. No rexistro borraríase o nome de Iñaki e incluiría a Ignacio. Con todo, nos anos 1950-60, xunto ao Renacemento vasco, os cidadáns empezaron a pelexar por pór nomes en eúscaro.

Para pór o nome de Aratz, por que ten que ser un neno?Nos últimos
anos, moitos pais que levan ao recentemente nacido a rexistrarse están alterados. Quería porlle o nome de Terra ao raparigo e non podía. Respóndenlle que se trata dun nome de nena, tal e como se recolle nas listas de nomes de persoas de Euskaltzaindia. “Pero se coñezo a mozos e mozas que se chaman Lur. Como non lle poño o nome de Terra?”. É o que lle pasou a Axier López coa recentemente nada Terra. (Relata as incidencias e a súa reflexión na última páxina desta reportaxe).

Tales sucesos teñen a súa explicación. Xa dixemos que se produciu unha revolución dos nomes, creáronse novos nomes, pero a regulación fíxose máis lenta que no ritmo no que se produciron. Así, durante anos tivemos nomes ambiguos ou mixtos, coñecemos a Aratz e ás mozas, foi habitual que familiares e amigos de diferentes sexos compartan o mesmo nome.

Euskaltzaindia dita normas para a normalización do eúscaro e a partir de 2001 estableceu unha distinción nos nomes en función do sexo, eliminando as ambigüidades existentes até entón.

Eskisabel na súa tese (No número 202 de Jakin tedes un resumo) explica en profundidade os criterios que seguiu Euskaltzaindia para distinguir os nomes segundo o sexo. En resumo, o autor da tese recolleu tres argumentos: A obrigación que impón a lei española, é dicir, que o nome aclare si é home ou muller; que no sistema do eúscaro sempre se diferenciaron nomes de home e de muller; que se teña en conta o sentido común do pobo.

Preguntamos á propia Euskaltzaindia e a comisión de Onomástica respondeunos. Segundo a Comisión, “Euskaltzaindia, como todas as academias de idiomas, analiza o uso dos falantes para facer propostas de decisión, e non entra, como é lóxico, nos debates políticos”. No escrito recóllese que nos documentos investigados figuran nomes de diferentes procedencias, algúns deles autóctonos, algúns en eúscaro, e a maioría deles externos. E aclara: “pero non hai un nome que sirva para designar ás mulleres e aos homes, a ambos”. A continuación, fai referencia á lei e di que no Sur do País Vasco, Portugal, Italia, Alemaña, e até 1996 en Francia, hai que distinguir claramente o sexo nos nomes das persoas. En opinión de Euskaltzaindia, “hoxe en día os nomes que xeran problema por razón de sexo son só uns poucos: Aiuri, Maren, Amaiur, e en menor medida outros poucos. En ocasións a xente quéixase de que esta distribución é sexista, pero tamén recibimos peticións en contra: as que consideran que o nome que se puxo ao seu fillo ou filla debe ser prohibido ás persoas que teñen outro sexo”. En Francia, a lei non di que o nome teña que dicir cal dos dous sexos é o seu. Sobre isto di a comisión de Onomástica: “En calquera caso, hai que deixar claro que a maioría das persoas que utilizaron o nome vasco en Iparralde diferenciaron claramente o sexo e, por exemplo, que todas as Oihana son nenas”.

En eúscaro sempre se diferenciaron nomes para mulleres e para homes?
Hoxe en día a Real Academia da Lingua Vasca di que non hai ningún nome que sirva para nomear a mulleres e homes, ambos. Con todo, Eskisabel sostén que o discurso sobre a discriminación sexual dos nomes de Euskaltzaindia non sempre foi o mesmo, e dá o exemplo de José María Satrustegi, que fixo un gran traballo de investigación sobre eles. Satrustegi comezou a crear o primeiro nomenclátor impulsado por Euskaltzaindia en 1972, e chegou á conclusión de que os documentos antigos indicaban que os nomes foron os mesmos para homes e mulleres. A pesar diso, non seguiu ese camiño, é dicir, o de utilizar os mesmos nomes para ambos os sexos, utilizando como argumento a lei e as ganas dos cidadáns. Outro exemplo que cuestiona si o eúscaro ten unha diferenza sexual intrínseca nos nomes. Satrustegi presentou moitos nomes baseados na toponimia como o da virxe, para eludir a lexislación do franquismo. Así que estes topónimos se converteron en nomes de mulleres. Cousas posteriores son as seguintes. Na época na que os mesmos nomes utilizáronse para ambos os sexos publicáronse tres nomenclaturas, subliñando que entre os nomes en eúscaro hai algúns que son mixtos. Estes nomeamentos correspondían a Mikel Hoyos, Urtzi Ihitza e Xarles Bidegain.

Os criterios actuais
Euskaltzaindia, na actualidade, estableceu os seguintes criterios de diferenciación, salvo excepcións.

→ Os topónimos e palabras comúns que terminan en -a e -e considéranse nomes femininos; os que terminan en -i, -ou, -ou e consonantes para os homes.

→ Engadir -a un nome de home converte en nome de muller. Por tanto, aos nomes comúns que terminan en -i, -ou, -ou e consonantes -a engádense os nomes femininos (Haritz/Haritza, Amets/Ametsa...). Ademais, proponse outras dúas vías para a formación de femininos a partir de nomes de home: a de Andre ou Mari (Andregoto ou Marimartin, por exemplo).

→ Hai nomes históricos que terminan en -a. Estas mantéñense.

→ No caso dos topónimos, si nese lugar hai un santuario da virxe, dáse prioridade a este, e considérase como nome de muller, abandonando o resto de normas.

→ Os nomes do nomenclátor de Sabino Arana mantéñense a pesar de que se considera que o criterio de segregación é contrario ao da lingua vasca, xa que tiveron un amplo recoñecemento.

A opción perdida
Eskisabel diría que foi unha oportunidade perdida, que Euskaltzaindia tiña unha solución para sentar as bases dun novo modelo: podía dicir que dita normas lingüísticas para Euskal Herria e, por tanto, non ten por que axustarse á lexislación española, máxime cando a de Francia crea un contexto moi diferente. Tamén podería dicir que na nosa tradición naceron os nomes mixtos, que naceron.

Con todo, Eskisabel non cre que Euskaltzaindia sexa máis conservadora que outras institucións e a propia sociedade polo discurso que fixo nos últimos anos: “Euskaltzaindia fixo todo isto para reproducir o sistema de xénero que hoxe en día existe, porque coincide coa maioría da sociedade, porque, en definitiva, entra de cheo nesa ideoloxía hexemónica de xénero sexual”.

Cando a sociedade di que reproduce o mesmo sistema pon un exemplo para entender a conduta. Cando a muller queda embarazada, a reflexión do seu pai ou dos seus pais é a seguinte: se nace a nena, Lorea e si nace Ander. É dicir, temos uns nomes na cabeza para a moza e outros para o mozo. Quen non están de acordo co sistema de xénero sexual, quen queren cuestionar esas diferenzas, fan unha reflexión diferente cando chega o neno. Algúns fixeron un esforzo por inventar novos nomes mixtos. Outros tentaron utilizar nomes que até hai pouco eran mixtos, xa sexa neno ou nena ou neno. Estes pais e nais enfadáronse porque Euskaltzaindia optou por unha distribución en función do sexo e polos problemas para pór un nome ao gusto. En opinión de Eskisabel, ambos os exemplos son raros, aínda que nos últimos tempos multiplicáronse este tipo de tendencias.