“Todas as innovacións sociais non conducen á transformación social, senón que depende do que se estableza no fígado das palabras”. Así o resumiu o investigador da Universidade de Bordeus Xabier Itzaina, un dos principais debates da actualidade ao redor da economía transformadora. O Instituto Lanki de Mondragon Unibertsitatea organizou o IV. Itzaina falou nos Encontros de Cooperativismo.

Os encontros tiñan como obxectivo analizar a relación entre o cooperativismo e a transformación social, e reuniron aos axentes que traballan en ambos os mundos. Xabier Itzaina aproveitou a súa experiencia no campo da antropoloxía para explicar que hai razóns non estritamente económicas que poden levar a un desenvolvemento económico transformador: “Nós chamámolo o réxime territorial”. Nas súas palabras, a confianza que existe entre os axentes dun territorio, a regulación económica e política e o grao de participación na definición dos problemas públicos son claves para que o “desenvolvemento local” convértase no eixo da economía social. Con esta premisa, o investigador fai unha lectura da traxectoria da economía social en Iparralde, diferenciando tres fases: crear, manter e modificar.

Sortu: movemento cooperativista vasco

Na década dos 70 comeza en Iparralde o “ciclo moderno” da economía social, segundo Itzaina. Claro que antes diso era: Redes xurdidas na pugna entre brancos e vermellos de principios do século XX –clericais monarquistas e anticlericais republicanos-, auzolan de campesiños ou cooperativas de pescadores.

En calquera caso, fai 40 anos iniciouse un novo movemento cooperativo cun claro obxectivo de transformación social; a creación destas empresas non foi unha decisión “racional” desde o punto de vista económico: “Sempre poño o mesmo exemplo, pero así é, o creador dunha cooperativa de mobles dicíame: ‘Ao principio, cando o creamos en 1982, eramos uns 40 traballadores e ninguén sabía facer unha carreira entre nós, pero a primeira motivación era crear emprego no pobo’’. Era precisamente a hora na que a obra era a lema popular no pobo.

As cooperativas de traballadores de Ipar Euskal Herria considerábanse movementos sociais, pero no Sur sempre se fixaban nos pasos de Mondragon para desenvolver o cooperativismo de forma integrada. Así nace en 1982 a asociación La, que na súa normativa definíase como “movemento cooperativista vasco”. Doutra banda, en 1979 creouse a sociedade Hemen e en 1980 a sociedade Herrikoa, para fomentar o aforro popular.

Segundo explicou Itzaina, a identidade vasca ten un gran espazo neste movemento: “Non unha euskaldunización idealizada senón arraigada á realidade”. Grazas a iso, os proxectos cooperativos comezarán a recibir axudas de Hego Euskal Herria, e cando o Goberno francés opóñase levarán a cabo mobilizacións importantes en defensa deste financiamento. Por tanto, o desenvolvemento local empezaba a ser considerado como un problema sociopolítico. Unha idea do Sur cobra forza, a industrialización do interior. “Para simplificar –di Itzaina–, os abertzales de Iparralde vían o seu territorio como subdesenvolvido”.

Perseveranza: primeiro coñecemento oficial do territorio

Na década dos 80 van durar unhas cooperativas, mentres que outras desaparecen. Ao tratarse dunha rede pequena, o movemento verase entorpecido polo fracaso dalgunhas empresas importantes, como o peche da fábrica de mobles Denek de Rosa en 1985. Detrás están os factores económicos e a tensión política. Moito se lembrará que en 1984 Denok, Alki e outras fábricas foron incendiadas nos ataques dos GAL contra os refuxiados.

Tampouco contribuirá a visión do Estado francés cara ás cooperativas. Nos anos 70 considéranse instrumentos contra o desemprego, polo que nos anos 80 asignarase esta función a outras asociacións. Con todo, no ámbito do desenvolvemento local, o Estado ten varios impulsos de reflexión que van dar lugar a unha serie de organizacións que por primeira vez van dar recoñecemento oficial ao territorio. Itzaina fixouse no Consello de Desenvolvemento: “É interesante ver que os primeiros presidentes e directores desta organización que representa á sociedade civil proveñen do mundo das cooperativas. Por tanto, as persoas das cooperativas están sempre no corazón da problemática do desenvolvemento local”.

Un deles é Ramuntxo Kanblong, fundador de Copelec, a primeira cooperativa do País Vasco Norte en 1975, que en 1994 foi presidente do Consello de Desenvolvemento e que nesa mesma época explicou a ARGIA: “As empresas viñan de fóra e Iparralde vivía grazas ao desenvolvemento de Francia. E iso foi o importante, que a xente de aquí empezou a crear as cousas, porque se necesitaba un desenvolvemento endóxeno”.

Cambiar: novos movementos sociais

Segundo Xabier Itzaina, fai 10 anos que a economía social meteuse noutra fase en Iparralde, e esa tendencia está a consolidarse. Para demostralo, destacou a achega dos novos movementos sociais.

Na última década as iniciativas xurdiron de forma continuada no ámbito do financiamento solidario, para que as mulleres e os mozos creasen empresas, no sector agrario… En 2005 a creación da Cámara de Agricultura do País Vasco foi unha creación e máis recentemente a posta en marcha da moeda vasca. O Itzaina cre que podería ser unha continuación do movemento dos 70, pero con algunhas diferenzas: “Agora fálase máis do medio ambiente, a transición enerxética, a igualdade de xénero… e menos da industrialización do interior”. Itzaina asegurou que o abandono da industria xerou preocupación entre os cooperativistas históricos, que non puideron facer nada.

O modelo de consumo e a diversidade do movemento, que inclúe non só a ecoloxistas, campesiños ou feministas, senón tamén parte do sindicalismo francés, tamén cambiou as cooperativas. En 2002 a lexislación brindou a posibilidade de crear unha “Sociedade Cooperativa de Interese Xeral” inspirada nas cooperativas sociais italianas, e agora poden participar consorcios múltiples. Itzaina puxo o exemplo da televisión popular Kanaldude, xa que é a forma que adoptou a cooperativa de vídeo Aldudarrak, grazas á cal se incorporou a mancomunidade de Iparralde Garazi Baigorri.

Así mesmo, o investigador anunciou que os cambios substanciais que se están producindo na gobernanza política tamén van afectar ao desenvolvemento local e á economía social: “Para empezar, xa podemos dicir que abriu un debate público sobre as decisións tomadas para conformar unha mancomunidade única e traballaranse todos os aspectos da evolución do territorio nos próximos meses e anos”. De aí poderían xurdir novos modelos de desenvolvemento, segundo Itzaina, e quen sabe, quizais se poña o Sur á hora de mirar ao Norte.