Primeiro, decatámonos daquel ensaio Emakumeak escritora de Itxaro Borda –“díxenlle que non quería participar nese libro, que eu non me sentía nin escritora, nin me sentía escritora. E sacou os poemas!”–.

Henriette Aire. Creado en Urepel. Kontxo, a filla do seu pai, unha das irmás Aire, a maior. Rascándose un pouco máis, collémoslle un libro de poesía, sedento da verdade. Nela atopamos dous poemas da antoloxía da borda –un pouco moldeados, requintados–, un terceiro poema quedou no camiño. A cambio, completou a colección con dezaoito poemas máis, vinte e un en total.

Josu Landa desmenuzó: “Non poder vivir libre e non poder gozar do amor ao seu gusto” marca todos –“O pobo amado/ Gustaríame liberarche/ E o que pode non querer/ O que ten non pode amar”–; “O pobo é un pobo querido/ Gustaríame liberarche/...) Pero como podo/ Cortar as túas cadeas/ Eu estou atado/ A muller nese mundo/ A muller na sociedade/ O campo, aínda: “As palabras nacen dun profundo desgarramiento”.

Pero cal pode ser ese desgarramiento profundo. Se cadra, pero Aire fixo público nunca: “Vivín en París durante once anos. Once anos despois, separeime do meu marido e decidín volver a Euskal Herria, con tres fillos. O meu pai tomouno mal e díxome: non quero que digas máis a ninguén que eran a miña filla, e non quero que volvesen a casa”. Ese profundo desgarramiento aparece claramente no extenso poema Uste zinuen, que nos ofrece “unha visión de vida frustrada pero optimista ao longo dunha ducia de páxinas”. Visión frustrada: “O teu xugo/Non podes soportalo?/ Na soidade/ E as árbores/ Preocúpasche/ Quédache por vivir/Pola túa vida?/ Volveuse tolo?”. Pero ao final optimista: “Véxoche feliz/ Na túa plenitude/ Feliz/ No amor”. E optimista talvez, quen sabe, polo que fixo público: “Logo vin, o pai estaba no hospital en Bordeus, fun alí e paseillo moi ben, moi branco, levantouse da cama que estaba en apertos e abrazámonos... No camiño díxome que non eran do seu pai, fíxolle dicir a contorna, vino nas súas bágoas”.

No camiño, ademais, empezara unha novela que non fixera por falta de tempo. Trátase, por tanto, dunha medalla na que a profunda abrasión, ou outras, non deu máis resultado.