“O cine vasco ten metafísica”, di ao comezo do documental.

Tal e como dicía Mark Legass, Euskal Herria é un pobo que nin sequera existe e, por tanto, correspóndelle o cine que non se ve. É a historia do cine vasco, porque a maioría das películas até a transición non se poden ver porque se perderon ou porque se perderon. É paradoxal ler como os historiadores fan grandes comentarios sobre as películas e logo din que esa película está perdida. Está a facerse metafísica, xulgando traballos que non se viron.

O documental céntrase na procura da película Gure Sor Leku, de ETB2 e eitb.eus. Foi unha película bucólica e idílica dirixida á diáspora. Kristiane Etxaluze, que naquela época ve a película e aparece no documental, di, por exemplo, que lle pareceu “diminuta e aburrida”, “ligada a cousas vellas”.

O director da película, André Madré, marchouse de Euskal Herria aos 13-15 anos e tiña unha gran nostalxia. Ademais, mantivo contacto coa diáspora e cos refuxiados e neste tipo de ambientes, lonxe do seu lugar de orixe, hai unha tendencia a idealizarla. Quixo facer unha película para os que padecían esa nostalxia. Con todo, como só vemos imaxes [o audio da película non foi recuperado até agora], non sabemos si nalgún episodio existía un discurso máis crítico, ou o discurso atemporal da Arcadia era o predominante. En calquera caso, hai que ter en conta que esta época é de transición ou de fisuración; na década dos 50 o mundo que retrata Madrid está a desaparecer e de aí vénlle un toque nostálxico. Está a xurdir unha nova xeración e un novo ciclo e por iso Kristian reivindica unha nova forma de ser vasco e moderno. Pero hai que destacar que Madré é á vez tradicionalista e revolucionaria, porque recibe este vello mundo a través dun novo medio e porque é a primeira en facer cine en eúscaro.

Co valor que ten…

Si, aínda que me sorprendeu que as testemuñas da época dixésenme con que naturalidade que era en eúscaro, sen darlle ningunha importancia. Seguramente porque imos coas lentes do noso Sur e coas prohibicións de entón facer unha película en eúscaro era un valor incalculable, máis aínda si é a primeira, pero en Iparralde o eúscaro non estaba prohibido, e por exemplo, a revista Herria, unha das máis vendidas (antes tamén a revista Eskualduna).

O autor da película foi un home moi curioso: O xeneral de Hazparne, André Madré, durante a Segunda Guerra Mundial e a descolonización africana.

De maneira semellante: Para os de Hegoalde pode ser curioso que o que rodou sobre Euskal Herria en eúscaro fose xeral, pero a sociología de principios do século XX en Iparralde non é un perfil raro. Era habitual que fose vasco e francés, xa que na Primeira Guerra Mundial, por exemplo, morreron na fronte cerca do 20% dos mozos de Hazparne. É certo, con todo, que fixo carreira no exército e viviu moitas anécdotas. Atopei na súa casa aos que escribira durante o tempo militar e el dicía que tivera sorte, porque lle tocou estar nos sitios onde sucedía a historia. Foi enviado como capitán, xunto a outros, a asinar o armisticio cos alemáns; logrou escapar da Gestapo; foi xefe dos exércitos franceses durante a descolonización e a independencia dos países africanos…

Non só o director, senón tamén o guionista de Gure Sor Leku é un home especial: Jean Elizalde camareiro, sacerdote euskaltzaina. Móstrase irónico co contrabando, con ser vasco, coa pelota… nunha entrevista que recuperou para o documental.

Atopei a entrevista no arquivo dunha televisión francesa, nun curto documental sobre O servidor. É un tipo bastante cáustico que vai buscar ao cura un xornalista francés. Siri sempre ten unha resposta sarcástica. É unha persoa moi descoñecida para moitos de nós, pero había alguén: Foi durante anos secretario de Euskaltzaleen Biltzarra, membro de Euskaltzaindia, xuíz de versos… e os seus manuscritos e cartas (atopeinas na Ilobre) son un tesouro que hai que dixitalizar.

Nos documentais do xénero de investigación, Emak Bakia Bada, de Oskar Alegria, será unha das últimas en eúscaro. Alegría di que nestes proxectos de investigación e procura o camiño é o máis bonito.

No camiño atópasche cousas (como coñecer ao Servidor que acabamos de mencionar), sáenche miles de ramas, moi bonitas, pero quedarche en cada rama tamén pode perderse no camiño.

A túa procura é un camiño irregular e abrupto, e entre bágoas e risas decidiches rirche no documental.

Pareceume moi difícil porme transcendente para min mesmo ou para o descubrimento. Darase conta do tamaño do achado e é máis interesante contalo cun sorriso, que axuda a relativizar os golpes recibidos na investigación. No Festival de Cine de San Sebastián máis dun díxome que o tema non lle interesaba en absoluto, pero que logo o viu e pasouno moi ben. Ían ter en mente un documental folklorista sobre a cultura vasca e, bo, polo menos, serviu para atraer a ese tipo de xente.

Tamén che vimos no dentista! Que tal van as cousas como actores?

Sobre todo por min mesmo, porque pasei toda a miña vida dicindo que non me gusta que aparezan autores no documental; parece que queres ensinarche a ti mesmo. Pero fun documentando a procura coa cámara e ao revisar o material deime conta de que aparecía eu en gran parte das imaxes, ao mesmo tempo que a historia perdería si non se narraba desde o punto de vista da primeira persoa, e decidín que o mellor era facelo. Unha vez feito isto, pensei que o ton humorístico era o que me permitía encarar o papel dun autor omnisciente e guapo ao que tanto odiei. Rin de min mesmo e presenteime con gran autoironía. Víame un pouco como Sherlock Holmes dourado, como Woody Allen, de Manhattan Murder Mystery, e que con todo ten un pouco de sorte…

Si, tamén ten suspense, porque cando pensas que todo está atado sorpréndesche na película.

Ese é o punto forte da película. A historia foi así, ese foi o camiño, non se que veñan e que novos van atopar, e vivino como demostrei, coa película que mesmo soñei.

Non saír todo redondo ten o seu encanto, mesmo cinematograficamente.

Sen dúbida, como na vida real. Se atopase a película no primeiro golpe, tería moito menos que contar e probablemente non faría a película. Iso non quere dicir que non mo pasou mal, tamén aburrín ao meu ao redor, pero agora, mirando á distancia, é cómico tamén.

Trátase dunha historia inacabada, xa que a película carece de audio en eúscaro. Díxome que seguirás buscando.

Con outra intensidade, pero sigo buscando, si. Non temos a copia orixinal da proxección da película e ten que estar nalgún sitio, ou estivo nalgún sitio. Eu teño dous ou tres teorías, pero non quero facer spoilers…

Parece sorprendente que aínda se fixeron este tipo de descubrimentos: Gure Sor Leku é a primeira película en eúscaro, e non sabiamos nada diso.

É terriblemente terrible e neste estudo tamén atopei referencias a outras películas que poden estar en calquera parte. O problema é que a nosa cultura é invertebrada, non estruturada, e todo está por facer. No caso do cine, ademais, a historia do cine vasco comeza na década dos 80 con xente de Hegoalde que non sabe eúscaro, moi limitada para moitas cousas, nin que dicir para falar da realidade de Iparralde. E no século XX, gran parte da nosa cultura cinematográfica ha tido lugar en Iparralde, porque non era posible en Hegoalde, todo iso sen investigar. Que moitas das obras que existiron non as coñecemos e que non houbo transmisión é o noso drama. Por iso, animo á xente a mirar nas súas habitacións, ja, ja, a ver si atopan algo…

Porque é importante recuperar ese patrimonio.

Esa legado mostra como somos, fala do noso pobo, e o noso pobo foi culturalmente un pobo totalmente subsumido. Non só iso, o folclore foi un pobo moi limitado, onde os sacerdotes tiveron moita importancia… Quizais nos vexamos feos nese espello, pero fomos iso, esas películas falan de nós, ese legado.

Que reaccións recibiches ao mostrar a película aos participantes e familiares do noso Espazo Sor?

Vinos emocionados e fíxome unha gran impresión. A nena e o mozo que aparecen xuntos na película, hoxe en día parella, viñeron á proxección especial de Hazparne e o home, enfermo, saíu por última vez de casa. Morreu uns días máis tarde e a muller deunos as grazas polo peche do ciclo da vida ao ver a película. A película, dalgunha maneira, salpica a vida real, inflúe na vida, e iso énchenos.

A filla do mar, o tempo das mazás, está prohibido lembrar, as xanelas para mirar cara a dentro e agora buscando O noso Lugar Sor. Que comparten os teus documentais?

Todos falan da memoria do noso pobo, iso é o que me interesa. Algúns falan dun pasado político máis afastado ou máis próximo, outros falan dun pasado cultural, pero todos falan dunha memoria que estivo oculta ou que non é coñecida, da memoria de persoas que normalmente non adoitan aparecer.

As xanelas que daban ao interior da casa deixaron fóra do Festival de Cine de San Sebastián. Quitáchesche a espinita porque esta última a deron no Zinemaldia?

Vivín mal a conta das xanelas para mirar cara a dentro, como boicot. O argumento dos de Zinemaldia foi que non entraba na súa liña editorial, e aínda que saquei o espino hai tempo, terminei con esta película moi saturada, cansa e apenada, tanto cos de dentro como cos de fóra; o Festival non foi máis que unha parte do que pasara. Deime conta de que era un tema moi difícil de tratar artisticamente, porque estaba moi contaminado.

Volvendo ao Zinemaldia, seguramente a algúns nos gustaría outro Festival, non me gustan moitas cousas do festival, pero doutra banda tamén é unha oportunidade e un escaparate para xente como eu e seguimos presentando os nosos traballos. Eu creo que deberiamos coidar máis do noso, tratar as obras vascas con máis sensibilidade, e Rebordinos (director do Festival) non ten unha sensibilidade especial respecto das obras vascas.