Os preparativos da pastoral Joxemiel Bidador, os vascos de Pamplona, marchan a bo ritmo. Unha semana antes da actuación que o tempo acompañará ás 17:00 horas do 10 de outubro na Praza dos Burgos de Pamplona, falamos con Patxi Larrion e explicounos que os folletos da pastoral prevén estar esgotados para a estrea, cuxa venda será a principal vía de financiamento do espectáculo. Larrion era amigo de Bidador, do mesmo xeito que moitos outros que participaron neste proxecto, e segundo el, deron forma a un proxecto de hai tempo a través do espectáculo.

“Isto en si, case antes de que Joxemi morrese”, di, lembrando o 26 de febreiro de 2010. Venres negro para a cultura vasca en Navarra: O escritor e investigador de Baños de Ebro sufriu un derrame cerebral e atopábase en estado grave. Os amigos, descorazonados polo medo ao que puidese suceder, reuníronse para desafogarse e a charla prolongouse até o tres da mañá. En Bidador, o libro Materiais para unha historia da literatura vasca en Navarra. Había que facer algo, un recoñecemento especial ao autor daquel libro.

Bidador faleceu o vindeiro martes, 2 de febreiro. Esa mesma semana, a casa de cultura de Artika encheuse dos seus amigos cunha homenaxe civil. “A maioría dos que participamos nela tamén participamos na pastoral, como arizadores ou como colaboradores”.

Como pór en escena a unha persoa polifacética

Ao longo destes anos realizáronse outras homenaxes a Bidador, pero este ten algunhas peculiaridades: Trátase da primeira pastoral xamais producida en Pamplona e a segunda que se realiza fóra de Zuberoa, tras o paso das cereixas de 2014.

Outra pastoral atípica ha influído na posta en marcha do que hoxe falamos: O espectáculo sobre xitanos vascos, escrito por Ederlezi, Mixel Etxekopar e dirixido por Nicole Lougarot, foi ofrecido o ano pasado en Pamplona polo grupo de danzas Duguna, organizado por Zaldi Maldiko, Euskaldunon Biltoki e Karriki. E na cea posterior, a charla dos amigos de Bidador volveu centrarse no tema da homenaxe. Agora si, o formato estaba claro: “Para o verán de 2014 Jon Alonso escribiu o borrador”, di Larrion.

Preguntámoslle a Alonso que é escribir unha pastoral para un escritor máis complicado na prosa, pero parece que non atopou ningunha costa no seu sitio preferido: “Son versos de Zortziko e teñen rima nos pares, si posche aí falo”, explica. “Vin textos doutras pastorais e, por exemplo, tomei doutra obra o primeiro versículo pherédico literalmente. Hai xestos así: como son coplas, metín algún Aresti”.

A outra dificultade do texto, mostrar as múltiples caras de Bidador. Escritor, filólogo, investigador, bailarín, profesor, euskaltzale, alcalde de Bacharel, pai de dúas fillas... Foi incansable nos seus 39 anos de vida, é case imposible que un percorrido tan frutífero plásmese nun traballo dunhas dúas horas. E coa morte de Bidador preto da memoria, tamén se fixeron algúns axustes. “Nas pastorais o tema é un personaxe moi antigo e alguén o representa. Nós non queriamos que alguén xogase o papel de Joxemi, había moito perigo, tanto para o espectador como para o actor que o ía a facer; sería unha obra demasiado comprometida. Á fin e ao cabo, o de Joxemi só ocorreu hai cinco anos”.

En lugar de interpretar en directo, a pastoral contará cun narrador, Mintxo Garaikoetxea, entrevistado por Reyes Ilintxeta na sección de personaxes desta revista. A través dela contaranse de forma indirecta os diversos aspectos de Bidador. “Hai cousas que, con todo, quedaron fóra. Sobre todo, danlle o fío os traballos de creación, crítica literaria e bailarín”.

Pastoral Extra

Aritz Ibáñez e Ihitz Iriart encargáronse da dirección artística da obra e desde o principio viron que non tiña moito sentido facer unha pastoral de Zuberoa como tal en Pamplona. Pero, ao mesmo tempo, este tipo de teatro ten interesantes características para contar historias, como a posibilidade de combinar disciplinas artísticas. Ibáñez explicou que se tomaron os elementos básicos para o espectáculo do día 10 de outubro, que se celebrará na Praza Nova. “A historia que ocorre entre dous grupos antagónicos, o koblak, e alternando o canto, o teatro, a danza e a música: iso está no fondo da nosa pastoral”.

Presentarásenos, iso si, o mundo dualista dos bos e dos malos, moi ao contrario do que se adoita facer habitualmente. “Nas pastorais os khirixiak son bos e os türks malos. No noso caso, como os que até agora estiveron no poder en Navarra son moi cristiáns [ri], decidimos que os malvados serían cristiáns; e os vascos os türks”. Tamén infrinxiron outras “leis”, por exemplo, formas de entrar e saír do escenario; ou a obrigatoriedade de que aparezan pastores e anxos. Estas decisións están orientadas a adaptar a historia que se conta ao imaxinario das cidades líderes vascas. “Para algúns poida que sexa un sacrilegio, pero esta historia non o necesita, e por tanto non incluímolos”.

En canto ás danzas, na mesma medida as novidades e as típicas das pastorais: as danzas satanás, por exemplo, publicaranse na maneira de Zuberoa, “exactamente igual”. Pero ademais, como Bidador andou polos danzantes de San Lorenzo, tamén foron convidados durante un festival. E tamén os xigantes de Tudela: “Bailarán un vals que no seu día lle ofreceron os gaiteiros de Tudela a Joxemiel”.

Homenaxe aos vascos de Pamplona, nun ambiente de

cambio Catro cancións compoñen o aspecto musical da pastoral. Con letras de Jean-Louis Davant e a música de Mixel Etxekopar, Etxekopar creou á mantenta outra, palabras e melodías, e quen puideron ouvir din que é unha reivindicación de Euskal Herria en cor de trigo; unha letra de Kike Dez de Ultzurrun, un dos principais impulsores deste proxecto, puxo en marcha novas palabras de Fernando Sagreoty.

Coa axuda de moitos dos participantes, conseguirán a estrea da pastoral. E parece que os participantes tamén se porán diante do espello, xa que no propio título do espectáculo vese que queren homenaxear, ademais da Bidador, a todas as persoas que durante anos traballaron en eúscaro en Iruñea. Grazas a eles está a suceder o “outro” cambio de Navarra, que pode competir co que sucedeu nas institucións, si non nos titulares, polo menos na vida cotiá e, sen dúbida, no proceso deste espectáculo. “Traballamos ao redor dun centenar de persoas e todas somos euskaldunes”, explicou Larrion, que tamén puntualizou: “Non só artistas e músicos, senón tamén carpinteiro, albanel, etc.”. Empezando e terminando en eúscaro, hai uns anos está a producirse o que non era posible.

O poema escrito por Bidador sobre a síndrome de Mariano Mendigatxa: nin mohicano, nin o último vasco. Mendigatxa e o vasco de Pamplona/Iruña piden un viño. Ou dous, si o que o convidase ofrecéselle unha boa compañía. O 10 de outubro será a quenda deste tipo de contratos.