Como se dixo, no Océano Índico de Álava as bertso eskolas teñen un papel importante no proceso de revitalización do eúscaro. Manex Agirre quixo mirar con máis intensidade e saber máis, preguntouse: “No día a día, en que inflúen realmente as bertso eskolas? Cal é a súa influencia visible na relación dos mozos co eúscaro?”. En busca de respostas realizou un estudo sobre os mozos das escolas de bertsolaris de Álava e o seu apoio ao eúscaro, dentro do proxecto Sakontze Hiznet 2013-14.

Manex Agirre xa coñece desde dentro o movemento dos bertsos. Ao seu xuízo, trátase dun colectivo dinámico e perseverante que tivo un lugar especial na revitalización do eúscaro, e soubo pór o gran na tendencia á alza do uso do eúscaro en Álava. Seguindo á autora do traballo, “e este impacto vese máis claro no caso dos mozos”, é dicir, no tramo de idade no que foi analizado, de 14-20 anos.

Non afeccionados ao bertsolarismo na escola de bertsos

Segundo Agirre, na época na que levou a cabo o estudo, é dicir, ao final do curso 2013-2014, eran dezasete escolas de bertsos en Álava. Só un deles estaría no ámbito sociolingüístico –Aramaio- no que o eúscaro ten moita forza, polo que o resto dos dezaseisavos estarían no centro. Nestas dezasete escolas de bertsos hai 37 grupos e sete deles eran os que tiñan membros de idades intermedias que investigaban a Agirre. O que Manex Agirre dirá: “Sete equipos, uns 40-50 persoas en total. Alaveses, novos e vascoparlantes. Un bo grupo de mozos e mozas. Pero, todos teñen a mesma relación co eúscaro? No momento no que se inscriben na Bertso Eskola, todos optaron polo dicionario? Teñen todos definidos a relación que lles gustaría ter no futuro co eúscaro? Teñen conciencia do desequilibrio entre as dúas linguas que lles rodean? Senten responsabilidade no proceso de revitalización do eúscaro?”. Á vez que formulan preguntas, o autor deste estudo responde: Os mozos das escolas de bertsolaris da zona media alavesa son “activos, con afección á creatividade. Aqueles que teñen unha certa adhesión ao eúscaro, pero non pensaron moito niso. Porque os que se apuntaron á bertso eskola atraéuselles, porque llo pasan ben… e non porque sexan afeccionados aos bertsos”.

A Bertso Eskola, coñecida desde o ceo, é un lugar para cantar e cantar versos –polo menos en maior ou menor medida–, pero seguindo a Manex Agirre, no erdaldun tería un significado propio: “Se estamos en Oion, a bertso eskola é tamén o fogar do eúscaro. Cumpre unha función adicional, que aínda que é adicional é tamén esencial”. Nesta ocasión, Agirre súmase á opinión de Juan Mari Juaristi: “Non se trata de sacar aos bertsolaris da bertso eskola, iso sería reducir demasiado os obxectivos (…). O eúscaro, ademais de ser versátil, ten que ser reforzado como lingua de relación nas escolas nas que temos unha contorna castellanohablante. Non se pode esquecer a función de euskaldunización que cumpre para nós o bertsolarismo”. Dito con toda claridade. O bertsolarismo ten unha función de euskaldunización no centro de Álava. E Oihane Perea tocará o martelo na mesma opinión: “O único atractivo non é o bertso, ao baleiro. En Erdalgune non é o único que une o bertso: amigos, outras características... Os nosos nenos din: en ningún sitio coñecín a xente como a que hai na bertso eskola, nin na miña contorna, nin na miña escola...”.

Incidencias da adherencia

Agirre fotografounos ao mozo que entrou na escola de bertsolaris e, segundo el, o seu idioma habitual é o castelán. Con todo, na escola de bertsos de Tolosa, o bertsolari falará en eúscaro. “E, ademais, vai facer ese cambio dunha maneira bastante inconsciente”. O caso ten outro pliegue, que lle interesou a Agirre, que fala dos mozos. “É novo. É posible que neste momento estea a traballarse na consolidación da opción lingüística (…). Ten un apego a esa lingua que non utiliza demasiado no seu interior, sente que é súa, pero lle custa pola a bailar…”. E aquí está o apartado dedicado á investigación de Agirre, que é o apego que teñen os mozos das escolas de bertsolarismo de Álava ao eúscaro.

De todos os xeitos, para empezar, os que van á bertso eskola falan máis en eúscaro. Así o recolleu Agirre nas bertso eskolas de LEGUTIO e Zalduondo. Ao parecer, os mozos que acoden á bertso eskola en castelán adoitan entrar á aula. No seu interior, recórrese habitualmente ao eúscaro, sobre todo no caso de que non se coñezan de antemán. “Esta nova relación será en eúscaro. É difícil garantir que sexa así ao cento por cento, pero se a relación foi un bertso para facer o mesmo, trae o eúscaro pegado, roubado”. A escola de bertsos axuda aos alumnos non só a falar en eúscaro, senón tamén a mellorar o propio eúscaro. O bertsolari diranos que no centro de Álava as bertso eskolas teñen a importancia de revivir o eúscaro, unha influencia directa, pero non absoluta: “O mozo que vai á escola de bertsos non se converte automaticamente nun vasco activo ao final do curso. A Bertso Eskola non garante que os seus membros falen en euskera sempre que poidan”. Con todo, “Gaztea, en xeral, cambia a relación que tiñades antes coa lingua, e sobre todo co eúscaro. Isto débese a dúas razóns: os bertsos, as ferramentas de traballo da escola de bertsolaris, porque ofrecen posibilidades atractivas para iso; e a propia escola de bertsos, como espazo, é un espazo especial para traballar a relación co eúscaro. Un mozo que ten unha relación remota e pobre co eúscaro, un vínculo forzado, dificilmente poderá dar o salto ao uso. O bertso axuda a cambiar esa relación”.

E precisamente desa relación dos alumnos que van á bertso eskola, Agirre vai dicir máis: “Tamén poderiamos consideralo como un trazo distintivo de Álava, a capacidade que demostrou o bertsolarismo para tecer relacións en eúscaro entre mozos. O bertso, si é algo, é un camiño de expresión que se entende colectivamente en Álava. O bertso significa compañeiros, amigos, relacións estreitas. Un grupo de xente especial que non ten máis remedio que relacionarse en eúscaro”. E, con todo, isto non é sempre unha verdade perpetua, nin será. “A adhesión pode ter altibaixos: na vida ocorren moitas cousas, cambian as relacións, cámbiannos”, pero Manex Agirre non dúbida, nas últimas palabras do seu estudo dinos: “É difícil atopar, na oferta de lecer da zona, unha oferta concreta que, desde o punto de vista da normalización do eúscaro, ofreza máis posibilidades de éxito que una bertso eskola. Non se cre un orgulloso. A práctica demóstrao”.