En 2017 celébrase en Euskal Herria a Conferencia Mundial de Vía Campesiña. Este congreso, que se celebra cada catro anos, é o sétimo que se celebra no País Vasco tras Mons (Bélxica, 1993), Tlaxacalan (México, 1996), Bangalore (India, 2000), Sao Paulo (Brasil, 2004), Maputo (Mozambique, 2008) e Iacarta (Indonesia, 2013). Vía Campesiña reúne a máis de 200 millóns de agricultores, pastores, gandeiros e pescadores, pequenos e medianos, organizados en 73 países e 164 organizacións de África, América, Europa e Asia, e conseguiu ser referente nos debates da Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura, o Consello dos Dereitos Humanos e organizacións internacionais do mesmo nivel. A organización da conferencia será, por tanto, unha gran responsabilidade para os representantes vascos, pero tamén un importante impulso para seguir adiante.

O que se defende é un cambio de modelo. A produción intensiva en base a fertilizantes e pesticidas tóxicos, transxénicos e monocultivos só beneficia a multinacionais e grandes empresas, que son as únicas que teñen a capacidade de comercializar estes fertilizantes, pesticidas e transxénicos ou a loxística necesaria para mover os alimentos dunha maneira ou outra.

Segundo Via Campesiña, a pesar de que con este modelo chegouse a producir o 150% da produción necesaria para satisfacer as necesidades alimentarias do mundo, 900 millóns de persoas seguen padecendo fame, a maioría campesiñas. Da man deste modelo, Etxalde tamén ofrece datos que ilustran o proceso de deslocalización que está a sufrir o sector primario vasco: Só o 4% das verduras que se consomen no País Vasco son producidas no País Vasco. En Europa, os alimentos que tomamos na boca fan unha media de 4.000 quilómetros antes de chegar á nosa mesa. E para que o gasto que xera ese desprazamento non se note nos nosos petos, o dos produtores queda baleiro. Aos de aquí págaselles mal, e aos de lonxe peor.

Coa soberanía alimentaria, quérese dar prioridade ao consumo do producido de forma próxima e, en lugar da os intermediarios, quérese dar aos produtores e aos consumidores o dereito a decidir sobre a calidade e o prezo dos alimentos. Doutra banda, preténdese adoptar a agricultura ecolóxica como modelo de produción, protexendo as formas de facer a escala local e evitando os efectos nocivos que os tóxicos e transxénicos producen sobre o medio ambiente e a saúde dos consumidores.

Apostar polo pequeno sería apostar polos pequenos e medianos agricultores, romper unha lóxica neoliberal a medida dos maiores, defender que a produción de alimentos é moito máis que un negocio, reivindicar a súa relación co dereito á alimentación, a protección da saúde e o medio ambiente... Non ten nada que ver, con todo, co retorno a unha agricultura que non dá máis que uns poucos soldos máis aló do autoconsumo, senón coa formulación doutras organizacións, medios e obxectivos. Segundo Vía Campesiña, en Brasil os pequenos agricultores, que só teñen o 20% da terra, e co 16% dos créditos que se outorgan ao sector, xeran o 70% dos alimentos e empregos que xera o cultivo. Para Monsanto, Syngenta, Nestlé, Bunge, Bayer, DuPont ou Cargill, a gran agroindustria orientada á exportación é un negocio mellor, pero é evidente que o pequeno negocio baseado na agricultura ecolóxica do país reporta beneficios considerables.

Brasil: movemento xigante pola soberanía alimentaria

Vía Campesiña ten pouco de pequena. E moito menos a aposta que fixo. Precisamente a globalización da loita foi a clave do seu éxito. Así, sempre puxo en común a Hegoalde e Iparralde, crendo que son as dúas caras da mesma moeda, e sempre buscou alianzas con outros axentes sociais.

Seguindo este modelo, Etxalde, EHNE-Bizkaia e Bizilur, financiados polo Goberno Vasco, a Deputación Foral de Gipuzkoa e a Unión Europea, organizaron a delegación vasca que viaxou a Brasil o pasado mes de abril. Ademais deste tres movementos, ELA, LAB, Bilgune Feminista, Ernai, a Carta de Dereitos Sociais de Euskal Herria, Udalbiltza, a Deputación Foral de Gipuzkoa, a UPV/EHU e as axencias de desenvolvemento comarcal e municipal, achegáronse durante dez días ás experiencias desenvolvidas en tres estados do sur de Brasil en materia de soberanía alimentaria.

Ao virar a esquina sinalaron que atoparon un movemento xigantesco, que sorprendeu co grao de desenvolvemento do catro movementos que traballaron por parte dos brasileiros na organización da visita vasca. O MST, por exemplo, mobilizou a 530.000 familias e puxo en marcha 160 cooperativas, así como unha rede de escolas e formación que chega a 1.200 comunidades de ocupación. A MAB, o movemento dos agricultores que deixou sen terra as centrais hidroeléctricas e a construción de encoros, agrupa a miles de socios e centos de comunidades, e puxo en marcha varios proxectos alternativos de produción de enerxía. Os movementos dos pequenos agricultores da MPA e dos agricultores feministas da MMC, algo máis recente e en menor dimensión, teñen unha gran paixón e capacidade de iniciativa.

Representantes de movementos, sindicatos, representantes institucionais, xente de asentamentos e campamentos, enxeñeiros e técnicos, profesores e estudantes universitarios, cooperativas de recuperación de sementes creolas, dedicadas á produción de arroz e hortalizas orgánicas, Feira ecolóxica, centro de formación construído por feministas, Concello de Sao Paolo... “Non se pode crer até que punto dez días poden pasar en Brasil cos contactos axeitados e con menos horas de soño e descanso do que se recomenda”, di Saioa Iraola, de Bilgune Feminista, que estivo en Brasil.

Ver e aprender

Non é a dimensión do movemento a que máis lles chamou a atención. A complicidade coas institucións, por exemplo, espertou quizais máis curiosidade por non habelo feito até agora no País Vasco. O programa PAA abre a porta á venda directa aos agricultores e gandeiros (Bancos de Alimentación, hospitais, residencias de anciáns, cárceres, etc.) dos comedores das entidades que xestiona o goberno. O programa PNAE establece que os comedores escolares da rede pública deben comprar polo menos un 30% dos alimentos aos produtores da zona.

"En Euskal Herria a lexislación, e a decisión política que hai detrás dela, non permite que se apliquen programas xerais deste tipo. Pero nos asuntos que están en mans dos concellos si se poden facer as cousas e estase facendo”, dixo o concelleiro de Bilbao, David Lopategi. Membros dos movementos brasileiros mostráronse críticos cos gobernos de Lula e Dilma Rousseff, Partido dous Trabalhadores, e subliñaron que a súa aposta principal é a agroindustria. Con todo, recoñecen a importancia dos citados programas.

Soberanía alimentaria desde o comedor do centro de traballo

Outra das cuestións que quedaron apuntadas en todos os cadernos foi a alianza entre o campo e a cidade: os sindicatos maioritarios do sector do metal e da empresa de hidrocarburos Petrobras acordaron nos seus convenios colectivos incluír a produción ecolóxica de produtores próximos nos comedores das fábricas. “Está claro que o dereito a unha alimentación sa, ou a preocupación polo medio ambiente, non é unha cuestión exclusiva dos agricultores”, afirma Maitane Cabeza, de Bizilur.

“No sindicato traballamos moito a soberanía alimentaria, a transición ecolóxica, etc., pero preocupábanos porque non acertabamos a integrala na nosa acción sindical”, explica Unai Oñederra, responsable de formación dELA. Agora teno máis claro: “Hai que analizar en que empresas están os comedores, que relación de forza hai nesas empresas... Hai un camiño para que os sindicatos dean pasos concretos e construtivos a favor da soberanía alimentaria, a propiedade”. “A soberanía alimentaria é unha formulación totalmente acorde coa economía social e a transformación social que queremos impulsar”, engade Edurne Larrañaga, membro da dirección de LAB.

Outro dos aspectos que se consideran á hora de chegar a Euskal Herria é a conciencia e o carácter colectivo adquirido por esta loita en Brasil. “Teñen moi claro o que están a facer, que cada paso que dan pola soberanía alimentaria dáse dentro da loita de clases; teñen moi claro que só xuntos poderán facer ese camiño”, dinos Endika Pérez, de Ernai. “En Euskal Herria son máis as loitas individuais ou locais. A loita alternativa, a vida hippy do outro, os pais preocupados pola alimentación dos seus fillos... Non sabemos situar todo iso nunha estratexia global”, opinou David Lopategi. “Etxalde creouse precisamente para iso”, precisou Alazne Intxauspe, membro da dirección de Etxalde.

Todos coinciden en que esta fortaleza ideolóxica dos brasileiros baséase nun gran esforzo formativo. “Os MST dixéronnos que os campesiños que ocupaban as terras, unha vez legalizadas as súas condicións, tendían a afastarse do movemento. Aquí ocorre o mesmo, unha vez superado o problema da propia empresa, os traballadores apártanse totalmente das loitas máis xerais. En Brasil deuse a volta a esta tendencia”, di Unai Oñederra.

En canto á formación ideolóxica, Florestán Fernandes é a xoia da Vía Campesiña de Brasil, e en canto á educación técnica para a agricultura ecolóxica, a universidade pública da Fronte do Sul. “Desenvolveron un modelo propio de pedagoxía que intercala a un ensino máis tradicional cunha xornada a desenvolver na comunidade... Conseguiron converter aos agricultores en suxeitos de transformación social. É espectacular”, engadiu Saioa Iraola.

A delegación vasca ha volto de Brasil cunha chea de sementes en Altza. A principal lección que xurdiron foi que as sementes da soberanía alimentaria deben sementarse de forma conxunta por parte de moitos agricultores.