O teu primeiro traballo sobre a tortura non é este.

A miña primeira aproximación foi a tese titulada “A tortura no ámbito vasco”. Desde entón traballei sobre os dereitos dos detidos, no informe encargado polo Ararteko en 2007, e sobre as detencións recentemente en situación de incomunicación por orde do Goberno Vasco. Nas dous anteriores abórdase a tortura de forma transversal como posible consecuencia da detención. A investigación agora é máis exhaustiva, tanto nos centros de detención como nos cárceres, sobre a tortura.

Por que a tortura?

A defensa dos dereitos humanos sempre me interesou. A tortura ten un complemento que outras violencias non teñen: a dor ou o sufrimento é causado por un funcionario público ou polo menos foi promovido ou autorizado por unha persoa que representa ao sistema público. É un dereito garantista o que infrinxe dereitos, o que nos ten que protexer é o autor do delito, e por iso é tan grave.

Hai quen negan a tortura.

Na maioría dos casos, as vítimas da tortura non tiveron nin consentimento social nin xurídico, segundo as mesmas fontes. As denuncias tiveron un ton político e, en xeral, foron negadas. As persoas que presentaron medidas preventivas consideráronse alarmistas. Cando lles preguntamos a quen denunciaron a tortura sobre esa negación, non lle dan demasiada importancia, “eu sei o que me fixeron e os que me rodean, con iso bástame”, din desesperados. Mentres algúns aseguran que non hai torturas, o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos (TEDH) segue castigando ao Estado español por non investigar as denuncias.

Cal é o obxectivo do proxecto que tedes en marcha?

Temos varios obxectivos: identificar os elementos que garanten a impunidade da tortura, facer un censo de torturados, valorar a credibilidade dalgunhas denuncias, analizar algúns casos significativos, sobre todo para medir o impacto nas vidas das vítimas… Con todo iso, redactaremos un informe xeral. Queremos facer un achegamento científico ao tema da tortura, sacalo do debate ideolóxico e redactar un informe baseado no empirismo. Iso si, o que temos claro é que ante as violacións dos dereitos humanos non se pode ser neutral.

Estades tres médicos e un xurista. Que fai cada un de vós?

Paco Etxebarria, director do proxecto e Investigador Principal, conta cunha longa traxectoria neste tipo de casos, mentres que Benito Morentin é o encargado de analizar a credibilidade das denuncias seguindo o protocolo de Istambul e Martín Beristain analiza os casos máis relevantes. O meu labor consiste en valorar a dimensión xurídica das denuncias, en contactar coas presuntas vítimas e en establecer contactos cos axentes sociais.

Cales son eses axentes e que acollida tivo a vosa actividade?

Comezamos con asociacións que traballaron especialmente o tema da tortura, como TAT, Euskal Memoria, Amnesty International ou Salhaketa. Tamén estivemos con axentes que representan a outros sectores da sociedade: SOS Racismo, Drogodependencias, Asociacións Cristiás a nivel social, Sindicatos... Tamén co mundo xudicial: avogados, xuíces ou fiscais. Presentámoslles o proxecto e o seu apoio foi total. Todos eles mostraron a súa vontade de colaborar na investigación.

O tema é moi sensible, recibistes críticas?

A nós non nos veu ninguén directamente coa crítica. Nalgún artigo si lemos a preocupación dalgúns sindicatos policiais, pero non tanto pola propia investigación, senón polo tratamento que se dá ás denuncias sen condena. É dicir, opinan que as denuncias non deben ser tidas en conta se non se demostran.

Pero un dos maiores problemas da tortura é que é difícil demostralo.

Segundo un informe do Goberno Vasco de 2013, tendo en conta as denuncias públicas ou xudiciais, estímase que poderían darse ao redor de 5.500 casos. Deles, os tribunais españois só ditaron unha vintena de sentenzas penais. As maiores dificultades para demostrar a tortura son, segundo diversos organismos internacionais, os espazos de impunidade que se poden atopar en comisarías e centros penais. Estas entidades afirman que faltan investigacións e que as garantías vixentes non son suficientes. Hai ámbitos de opacidade.

A incomunicación é a principal razón que fai posible a tortura?

Podemos dicir que as condicións da incomunicación poden facilitar este tipo de situacións, pero non só nos casos nos que se aplicou a Lei Antiterrorista. Tamén hai outros colectivos que sofren a tortura: delincuentes sociais, toxicómanos, inmigrantes… Adoitan ser persoas sen protección social, que nin sequera denuncian a tortura. Nós detectamos algúns casos, pero a maioría non quere falar diso, xa que ven a tortura como unha parte da detención.

Non teñen a mesma protección ou credibilidade un inmigrante toxicómano ou Martxelo Otamendi, pero detrás de todos os casos hai unha certa impunidade. Esa pode ser a clave da tortura, a que protexe aos posibles torturadores. Ao que hai que engadir o corporativismo dalgúns funcionarios.

Podes dar algún exemplo?

Lembraredes que en 1995 unha muller brasileira foi violada nunha comisaría de Bilbao. O xuíz considerou probada a violación pero non condenou a ninguén. Entre os policías que traballaban ese día, a lei do silencio impúxose e esa foi a sentenza: Un delito si, pero non un culpable.

Que pasos daredes para valorar si o denunciado é certo?

Utilizaremos unha metodoloxía recoñecida internacionalmente, o Protocolo de Istambul. Este sistema prevé unha serie de pasos e as probas de acreditación establecidas no mesmo servirannos para valorar a credibilidade de calquera denuncia.

Cal é o perfil do torturado en relación aos resultados obtidos até agora?

Trátase dun home, detido pola Policía Nacional en Gipuzkoa nos anos 80. Estas son as respostas que máis se dan en cada un dos ítems. A maioría deles tamén estiveron en situación de incomunicación e as súas denuncias non prosperaron. A diferenza por sexo é notable: O 85% son homes e o 15% mulleres. Entre os responsables da detención, o 49% dos casos foron pola Policía, o 41% pola Garda Civil e o 9% pola Ertzaintza. Se miramos ao longo das décadas, no 80 toca o tope e de aí volve descender.

O tempo transcorrido é un gran obstáculo para resolver os desmáns da guerra civil. Ocorrerá o mesmo aquí?

Denunciar durante a ditadura era moito máis difícil e despois de tantos anos temos máis problemas para contactar con eles. Pero a xente dos anos 60 e 70 estásenos achegando para contarnos o que gardaron durante anos. Con todo, non se pode negar que o tempo debilita a memoria e que é máis difícil acceder á documentación, que algunhas persoas poden estar moi enfermas ou mortas pola idade… Si, nalgúns casos o tempo transcorrido pode ser un gran problema.

Haberá casos especiais.

Co tema da tortura, a todos vénnos á cabeza o nome de Joxe Arregi. Atopamos o expediente do seu caso arquivado nunha fundación de Madrid. Estamos a piques de obter unha copia e en breve iniciaremos o exame.

Entre 1960 e 2013, ademais dos membros da esquerda abertzale, contamos con testemuños de persoas doutras ideoloxías: socialistas, comunistas, sindicalistas, do PNV... Outro caso significativo é o de Enkarni Branco. Despois de ser detido, denunciou torturas violentas.O caso non prosperou e dirixiuse á Organización das Nacións Unidas. Tras anos de loita, o Comité Contra a Tortura desta institución condenou a España, pero non por torturas, senón por non investigar o seu caso. A ONU non entendía que ante unha denuncia tan grave as institucións españolas non levasen a cabo ningunha investigación.

Ante un tema como este, pódese facer unha distinción?

De feito, os casos normais non son máis modestos. Hai unha persoa que denunciou que cando quedou no control da estrada e fixéronlle comer o adhesivo antinuclear do coche, non lla tragaron e fixéronlle un simulacro de fusilamento… Todos os feitos son moi duros e aí está a forza do testemuño. Cando unha persoa así senta ante a cámara despois de anos, significa que hai algo grave detrás. Non crer iso é difícil.