Algunhas xeografías literarias chámanse ficticias. Lembra a Otsabide, Trilluelos, Obaba. Outros, pola contra, non teñen por que inventarse e traen á literatura aqueles que aparecen nos mapas de oficio: por exemplo, Bera, Biriatu, Behobia, Pausu, Irun, Hendaia, Hondarribia, Jesusmari Mendizabal nesta colección de narracións locais. Joserra Garzia, antes da súa intervención, “logrando o que moitos das chamados novelas non conseguen: dar o reflexo dun mundo determinado desde múltiples perspectivas e con múltiples visións. Isto é o que os expertos chaman polifonía”. E cal é ese mundo demo, non só a xeografía: pois “o mundo dos contrabandistas do baixo Bidasoa” –máis, no último conto, unha antiga fábula de Hondarribia como bonus track–.

Os contrabandistas, pois, si, “aqueles homes mollados das noites frías”. Pero non só: tamén as mulleres que están a esperar en casa, a vella que fai de espía ou as pescaderas que operan no bote. E non só tabaco ron e canela: tamén persoas de carne e óso, “marróns, portugueses ou o que sexa, para levalos a Francia”. Díxoo ben Josu Landa nos 90: sen presentar aos personaxes como aventureiros, lonxe dos heroísmos románticos, rexeitando radicalmente as tendencias moralizantes que xera unha visión externa. Pero, como ben dixo Landa, cos personaxes aparecendo de forma demasiado positiva, “apenas hai malicia e todo o mundo xoga cada vez coa máxima fidelidade”.

Quizá sexa o resultado da débeda que esta colección ten coa literatura oral, en certo xeito maniquea. Pero a débeda non é baladí, o propio autor confesa: “Nos papeis os vascos non dixemos moito e apenas temos documentados. A pesar de que fomos moi curtos neste sentido, non no oído pola boca!”. Garzia tamén lle agradece o esforzo, aínda que o faga cun verbo equivocado: “para recibir relatos ao status literario”. E nalgún texto de Mikel Taberna, que xa leramos antes, coñecíasenos o bonus track. Os caprichos de compartir xeografía. Pero quedémonos co que se di no preámbulo: “Na literatura vasca actual é difícil atopar un autor deste libro”. Daquela época é de Obaba.

Tradutor –Golpe de Sol, Premio Euskadi 2009– e autor de libros para mozos, parece que a Mendizabal pasoulle o mesmo que a Juan Rulfo: unha colección para adultos, pero non un tío, esgotou a fonte de información e elixiu o camiño do silencio. Quen sabe!