Hai catro anos apareceu no panorama musical español a colectivo Fundación Roubo, coa intención de facer cancións políticas para momentos de emerxencia. En boca dos músicos que o compuñan, unha mensaxe clara: que se consideraba un desastre cantar coa política de acordo coa modernidade, entendendo a política en sentido estrito –cantar abertamente con cuestións comprometidas–, e que é tan política como este tipo de cancións a que fala dunha tarde en bicicleta pola beira do mar. No fondo, toda canción é política; a clave está en saber si cuestiona ao establishmenta ou si refórzao. E, así as cousas, que hai que perder o medo a falar de política nas cancións.

Esta crítica da Fundación Roubo á música española dificilmente serve para o País Vasco. Aquí, a día de hoxe, a cuestión é si non estamos máis cerca do outro extremo, perseguindo inercias dos anos 80, cantando explicitamente certas mensaxes políticas e dunha maneira máis ou menos masiva, coma se de algo transformador tratásese. Polo menos así lle parece a Andoni Tolosa Morau, que o que antes era revolucionario case se converteu en mainstream no País Vasco, e que, por tanto, perdeu a potencialidade da súa forza revolucionaria. De feito, aínda a palabra “canción política” adóitase relacionar con determinadas características que suscitan desconfianza en Morau. “Fanse cancións cheas de tópicos que buscan o slogan no canto do significado. Por tanto, moitas veces dubides de que ese músico estea a falar de verdade, ou que, con comodidade, tome o camiño que domina na sociedade”. Os de Pottors e Klito tamén están totalmente de acordo. “Hai moitos grupos panfletarios”, afirman, “denuncian nas letras porque iso failles máis vendibles e garántelles tocar concertos nalgunhas zonas. A miúdo, con todo, non actúan de forma moi coherente con esas palabras”.

As cancións de protesta de Euskal Kantagintza Berria, os refráns directos do Rock Radical Vasco... aquí as cancións políticas sempre estiveron unidas a falar do conflito. A pesar de que esta tendencia é comprensible, en opinión de Morau, deixáronse de lado moitos outros temas. Pottors e Klitoko son conscientes de que nestes tempos diversos grupos comezaron a considerar outros temas como os políticos, como as relacións, o consumo ou a sexualidade. “Outros se uniron á loita vasquista, anticapitalista ou antiracista que nos son coñecidas desde hai moito tempo, como o feminista ou o animalista”. Parécelles que esa complexidade política ha enriquecido moito a escena musical, pero aínda queda moito camiño por percorrer. “Alguén se animará a crear un grupo de queercore en Euskal Herria?”, lanzaron a pregunta ao aire.

Hai máis preguntas. En tempos nos que parece que están esgotados da sugestión de varias fórmulas nunca útiles, como cantar politicamente? Como facer musical unha aposta transformadora? Que características observas ao facer boas cancións políticas? É probable que non haxa respostas redondas nestas liñas. Indicios, no seu caso.

Ironía e humor

A Maite Arroitajauregi Mursego resúltalle difícil facer palabras explicitamente políticas sen caer no panfleto. Por iso, máis que en palabras, pon o peso político da súa actividade noutras opcións. De todos os xeitos, para que as palabras dunha canción política sexan interesantes, ocórrenselle dous elementos: a ironía e o humor. O disco máis político que escoitou ultimamente é Arrain himnos de Morau e Beñardo, precisamente pola súa habilidade para facer a crónica da sociedade con humor. A mellor canción deste disco, pola súa banda, foi Hondarribia 2012: “Conta un día de alarde como unha película”.

Rodríguez tamén bota de menos a ironía e o humor, sobre todo no que se refire ao seu traballo. “Hai demasiada profundidade e suficiencia na música vasca”, di. Apenas dá importancia á palabra. “O único peso que acepto non corresponde á mensaxe semántica da palabra, senón ás características máis profundas: elección de linguaxe, palabras e sílabas, rexistro e pronuncia usada, uso da voz...”. Por tanto, os grupos que utilizan palabras abstractas, que xunto coa música xéranlle imaxes ou sensacións, son os máis transformadores. “Tamén me fascina atopar palabras que por tradición non espera nun estilo”.

Fuxindo dos tópicos

Morau pensa que a primeira preocupación de quen quere facer unha boa canción política ten que ser fuxir dos tópicos e contar dunha maneira moi interesante o que quere contar. Mursego tentouno, por exemplo, cando fixo Cumbia vilera da cidade armeira. “Fixen unha cunbia, porque no Oeste tendemos a infravalorar todos os xéneros que veñen do Sur: a bachata, o reggaetón... Con esta canción quería reivindicar o que supón a inmigración, converter o que viña de fóra no noso”.

Coa versión do poema Otte, de Louise Bourgeois, quixo denunciar os machismos e micromachismos que se atopan dentro da lingua, tanto á vista como á sombra. Doutra banda, sucedeu que cancións feitas nun principio sen intención política teñan despois unhas lecturas políticas moi claras, como as guerras de vampiros na vella Europa ou o Donki Kongu.

Coherencia

“A clave da transformación está na coherencia do músico co que canta”, din Pottors e Klitoko. É dicir, que a mensaxe non se circunscribe só ás palabras, que son tan importantes como elas, por exemplo, a relación entre os membros do grupo, a relación do grupo co público e outros músicos, as actitudes e roles sobre o escenario, o fondo e o fondo, a elección da linguaxe, a natureza dos concertos e festivais nos que participan...

A Rodriguez ocórrenselle máis cousas: a portada do disco, a distribución, os dereitos comerciais da canción, o soporte, o comercio, o prezo… “Todos estes factores son tan importantes como a mensaxe que se canta. E é posible que chegue a esta conclusión, porque notei grandes desequilibrios entre eses apartados”.

Morau ten a mesma opinión. “Os creadores, como persoas públicas, temos que levar a mensaxe política ás posicións. Non pode haber trincheira entre o que cantamos, dicimos e facemos”. Mursego tamén dá sentido político ao seu traballo a través destas pequenas decisións: a forma de publicar e difundir os discos, o prezo, a enerxía que transmite nos directos, o compromiso co traballo... todas elas decisións políticas. Con todo, segundo Rodríguez, é o oínte o que ten que decidir que tipo de políticas son: “As decisións do músico poden ter moitas interpretacións, mesmo contrarias ás intencións que tiña ao principio. O que si teño claro é que todo o proceso inflúe na realización destas lecturas, xa que a música non é só encadenamiento de notas e sons”.

Transformar musicalmente

Morau di que as palabras son importantes, pero que en demasiadas ocasións desprézase o outro ingrediente principal da canción: a música. “A música é unha linguaxe moi abstracta e é máis difícil de formular un discurso político sobre ela”. Con todo, parécelle evidente o discurso conservador que se fai musicalmente en Euskal Herria. “Iso empobrece o contido político da canción, e é unha pena, porque hai unha gran forza transformadora entre os músicos”.

Falar de temas sociais non significa necesariamente evitalos, segundo Pottors e Clito. Unha canción pode ser, por exemplo, esteticamente rompedora. “Que é a Baga, a Biga, a Higa de Mikel Laboa ou vai máis aló?”, preguntan. Mursego tamén pensa da mesma maneira: “Os grupos vascos que hoxe me gustan non falan, en xeral, dos problemas sociais. Os de antes si: Dut, Bap!, Anestesia, Balerdi Balerdi, Ciclos Iturgaitz ou Joseba Tapia tiñan cancións reivindicativas”.

Modelo Euskanta

A Rodríguez ocórreselle cal é a aposta máis transformadora do mundo vasco: Euskanta é un proxecto que se está levando a cabo en varios centros educativos de Roma. Os nenos e nenas da zona escriben senllos poemas en italiano e traducen ao euskera a Alex Mendizabal, músico e membro de Associazione Culturale Euskara. A continuación, os nenos elixen un instrumento e, tocándoo, gravan fragmentos instrumentais. Por último, improvisan as melodías vocais sobre a parte instrumental, utilizando palabras de poemas traducidas ao euskera.

Para Rodríguez, Euskanta é unha boa mostra do valor da palabra, o forte que pode ser e o débil que pode ser ao mesmo tempo. Créase en italiano e cántase en eúscaro, aínda que non se sabe eúscaro. “A maioría das cancións, os xogos dos nenos, teñen un significado esvaecido. Pero no sistema educativo de Euskal Herria os nenos non crean nin unha soa canción. Non é revolucionario?”.