O negro. É un libro, é un obxecto, pero algo insólito dentro e fóra del. Unha elección estética.

Beltzuria foi un libro que tivo lugar durante moito tempo na cabeza, e tamén no corpo, durante moito tempo. Desde o momento en que escoitei a palabra por primeira vez de beizos dunha muller adulta, souben que a partir desa palabra escribiría algo. Foi crecendo e crecendo e coideino con paciencia. Non quería escribir o libro en calquera momento, quería un tempo de calidade e, mentres tanto, estiven esperando. Ao principio, a historia tiña moi poucos elementos. Tiña máis peso que o que non había, ausencias, había ou tiña: falta de fotos, falta de memoria…

“Era a voz. O seu corpo converteuse na voz que cantaba. Fixo a súa identidade ata que a voz se apagou como unha vela. Non era máis que unha voz”.

Ese é o outro fío do libro, a voz. Ao longo destes anos estiven investigando o tema da voz, estudando sobre todo o aspecto teórico, pero tamén o práctico. Ao final puxen as dúas liñas na conversación, alimentáronse mutuamente, e cando conseguín ese tempo, decidín escribir. Até entón só tiña algunhas notas, algunhas palabras… poucas cousas.

Esas notas son agora libros…

O proceso de escritura en si non foi moi longo, sobre todo polas decisións que tomara de antemán. Sabía o que non quería, non sabía o que quería, e a medida que o fixen souben o que quería escribir.

Puxeches as cartas sobre a mesa, contáchesnos o proceso, mesmo che espiches un pouco.

E fíxeno moi tranquilo. Por suposto, foron momentos de dificultade. Por exemplo, cheguei a un punto e comecei a aburrirme. O material que estaba a obter nunha sección non me satisfacía. Pero creo que no proceso creativo hai que atravesar ese aburrimento. Si dura demasiado, algo non está ben. Ao escribir hai un punto de tensión.É importante que manteñas asine ese momento, que creas o que estás a facer…

Tiña avó o bertsolari Xamuio en Etxalar. Acompañoulle Antonio Zavala no libro cinco bertsolaris do Bidasoa, e nun dos versos que lle cantou Xamuio falta o primeiro pé. O voso avó esquecérao. Esta carencia é unha das escusas do seu libro. É o libro unha reflexión sobre a creación? Sobre a voz e a súa materia? O programa de recuperación do bertsolari Xamuio?

Beltzuria reúne a todos eles: recolle unha palabra pronunciada en voz alta, recolle a palabra que utilizaban nun val, recolle unha imaxe meteorolóxica, recolle a palabra de enfado… Por iso elixín a palabra, tristemente, porque ese concepto me deu moitas oportunidades. De faltar, faltábame o elemento da voz, pero no momento de pronunciar a palabra en voz alta e pronunciala na boca, preséntoa na imaxe que dá inicio ao libro. O protagonista do libro é, simplemente, a voz.

Non quería, simplemente, contar historias.

Non, quería outra cousa. Entre outras cousas, porque nesa mesma época investiguei sobre a voz. A realidade ten outras complexidades. Tamén tiña que reflexionar sobre a voz e a linguaxe. Era unha decisión tomada antes de empezar a escribir "Beltzuria". Era moi importante mirar desde o presente as historias, anécdotas, informacións, palabras, voces e reflexións que fun atopando e elaborando ao longo do camiño. Andei dun lado para outro, entrando e saíndo do libro, pero sempre volvendo ao libro, incluíndo o importante para o texto, e deixando aparte o outro. Hai moito traballo de edición e montaxe. Traballei pensando na dramaturgia entre todos os materiais.

Evidentemente, Beltzuria non é un libro de relatos como o que tiñas escrito antes.

Non é así, pero este proceso comezou antes de escribir o último libro de narración. En 2003 escribín a obra de teatro Gau bakarra bat, en bilingüe –daquela publicouse na editorial Hiru–. E a propia posta en escena fíxome reflexionar, como levar a palabra ao espazo? Nese proceso empecei a pensar na voz e a performatividad. E tamén no Invernadoiro, é dicir, algúns elementos menos narrativos que recuperei no meu traballo actual. Por tanto, durou dez anos. E, namentres, andei por moitas cousas que non foron espectaculares, que non se incluíron no “sistema literario vasco”: pezas escénicas, obras de dramaturgia, documentais, ensaios curtos, artigos, teses doutorais… Todas están relacionadas, para min non hai saltos, son un continuum.

É moito máis espectacular no sistema literario que un libro en formato tradicional, unha obra escénica ou un documental…

Si, pero cada un fai as súas propias eleccións. Escribín, reunido, amasado e ofrecido os materiais, e logo é labor do lector interpretar o que está aí amasado. O lector crea significados, non eu, porque son máis os textos que requiren unha interpretación do significado que outros, e fíxeno á mantenta. É unha especie de ética do traballo. Hai moitas maneiras de escribir e cada un decide onde está, pero a min, agora, o controlador de ficción e os textos sen complexos que non mastiquen do todo e non exceden a realidade, non me interesan como lector. Por tanto, tampouco como creador.

Sobre a voz realizou a súa tese doutoral. É Beltzuria tamén froito da reflexión que fixeches ao longo da investigación?

Ao pór o foco na voz dámosnos/dámonos conta de que a voz non é universal, que a voz é individual, que nos fai únicos e, ao mesmo tempo, que a voz é relacional, que é a voz a que nos pon en contacto cos demais e non a palabra. A palabra ten significado, pero a voz vai máis aló, é son, non é só significado. Todo isto únese á teoría feminista, sen dúbida. Beltzuria é un libro feminista.

Aquí comeza vostede o libro definindo a palabra "negro", e despois de dar tres definicións, a cuarta di: “A palabra que achega matices a este texto sobre o xénero”, e dános exemplos.

Este libro ten moitos niveis de interpretación. Algúns lectores priorizarán o nivel narrativo, outros o que se chama notas de man, outros o final, máis fresco, máis directo… Tamén hai textos para ler en voz alta. Con todo, creo que o que di un escritor vai detrás do que escribe. En moitas ocasións, debería responder ás súas preguntas lendo os escritos en Beltzuria. Esa é a tentación. Pero tamén hai que facer exercicio de conversación, non?

Niso estamos. Chama a atención, de verdade, o deseño do libro…

Despois de traballar tanto o texto, érame imposible non traballar a forma, o deseño, o aspecto do libro. Tiña algúns puntos de partida, pero iso alimentárono Jon Ander García e Itziar Aranburu de Bigara. Entendémonos/Entendémosnos moi ben. O oco da memoria que Antonio Zavala remarcou a través dos puntos foi tomado en consideración para facer a pel. E, ademais, os puntos descontinuos da primeira e a segunda fila uníronse nalgún momento. Onde? Iso decidirao o lector.

Onde conduce o camiño de Beltzuria? É dicir, cal pode ser o seu próximo traballo creativo?

Unha editorial madrileña publicará o ano que vén en castelán. Non o vou a traducir eu nesta ocasión, pero como teño unha estreita relación co que vai ser tradutor, estarei no proceso. Mentres tanto, acabo de terminar un breve ensaio, Textual (Bulkada de texto), que se publicará nun libro sobre os afectos que editaremos Quim Pujol e eu. Será o cuarto libro do Mercat das Flors de Barcelona, dentro da colección Danza e pensamento. A verdade é que traballei xuntos ese artigo e Beltzuria. No artigo trátase da voz do escritor, pero non da “voz do escritor”, o estilo, non. Como materia sonora, explico o que ocorre cando se utiliza nun texto, é dicir, como nos afecta ou nos afecta ese texto, si é que nos afecta.