Que tipo de educación recibiu na infancia? Serviuche para ser o profesor que es?

De pequeno era moi tímido e cando o profesor facía algunha pregunta, en lugar de levantar a man, respondía ao meu veciño. Non quero que aos nenos e nenas que teño na escola sucédanlles cousas así: que a vergoña e o medo non sexan obstáculos para expresar emocións, sentimentos, pensamentos ou argumentos; o meu obxectivo é que sexan capaces de superar este muro. En casa, o meu pai era carpinteiro e axudáballe, pero aburríame porque só tiña que darme as ferramentas que el pedíame. Tampouco quero que os meus fillos sintan esa falta de implicación, quero que se involucren nos proxectos que levan a cabo coa aprendizaxe ou co cambio de cousas.

Cada clase, cada neno e cada nena é un mundo. Como se consegue sacar o mellor que ten o neno?

É moi importante coñecer o contexto, o que fan os nenos e nenas da localidade, a cidade, os barrios, os centros educativos, a aula…, como poden mellorar o que teñen na contorna. Hai que ter en conta os intereses e preocupacións desta clase. E desde o punto de vista individual, a todos gústanos sentirnos importantes ou valorados, ese é o primeiro paso. Cando chego a un novo grupo sempre lles digo aos nenos: “Son profesora, pero eu non o sei todo, vostedes tamén poden ensinarme”. Contan os seus coñecementos e afeccións, compártenos con todos e cando os dás, ti tamén estás disposto a recibir os ensinos dos demais. Neste sentido, a programación escolar debería ser aberta: En lugar de pensar “hoxe entrarei ás 9 e darei isto e isto”, “Que poden ensinarme? Que tedes que ofrecer?”, teriamos que preguntar.

Pero, pódese conseguir unha atención personalizada nas aulas de 30 alumnos?

Mire, nós repartimos e alteramos os roles na aula [ver imaxe de abaixo], e un dos roles máis importantes para min é o que chamamos Xefe de Insurrectos: encárgase de canalizar as queixas e suxestións doutros nenos. Sen pór nome, un dos alumnos escribirá unha nota sobre o que lle ocorreu na hora de xogo, sobre algo que lle dixo o meu compañeiro ou sobre como dou a lección. O Xefe dos Insurxentes darame estas notas anónimas, e tratarei de mellorar o que me dixeron nas notas. Os nenos e nenas participan na súa educación, senten e están a gusto na escola. Que é unha clase de 30 alumnos? Tocáronme o seis e o vinte, e todos comparten algo: a emoción. Deberiamos traballar moito máis a emoción na educación.

O xefe dos sublevados, di vostede. Que outros roles repartides en clase? Con que obxectivo?

Os nenos e nenas alternan cada mes aproximadamente os roles: por exemplo, temos Xefes de Reciclaxe (que animan a respectar o medio ambiente e que a reciclaxe se faga ben); temos Responsable da Lista Branca de Altruístas (quen estea ben nalgunha materia pode apuntarse e, pola contra, quen teña dificultade nalgunha materia, por decisión propia, pode falar co responsable da lista para atopar un altruísta e axudarse nesa materia. Xuntos, montamos unha engrenaxe que ten a súa marcha. O cambio de roles tamén permite traballar a empatía.

Como é un día na túa clase?

O aludido (tamén temos ese rol) preséntanos unha cita á primeira hora e diso estámonos referindo. Despois, dependendo do día e da lección, a actividade é moi diferente. Cultivamos a curiosidade, realizamos exercicios para aprender a recompilar e valorar a información, ou para perder a vergoña ante o público e falar teñen que subir á mesa e falar sobre o seu continente [repartidos por continentes en clase, ver imaxe superior]. Hoxe sucedeu algo moi bonito: Mohammed é moi tímido, pero díxonos que el quería falar, subiuse á mesa e dirixiuse a todos; ao final, os seus compañeiros aplaudíronlle, porque saben que non é fácil, sobre todo si es tímido, e para el foi importante que o que nos dixo sexa que os demais sigan con interese e que o valoren. Os mércores, por exemplo, temos Historias Surrealistas: De xeonllos e de beizos de Yahus-Zhan-Zhan-Zacar-Zacar-Zacar-Zócalos-Cabalos-Camiñando-Vello, Chita-Jaun-Burrakaren-Fermosa-Historia Saímos dun estraño titular, dun dicionario a oito, eliximos e imos creando unha historia de todos. Pasalo ben e esforzarse non compiten.

Os pais ven todo isto con bos ollos?

Obter un percorrido e unha declaración axuda na relación cos meus pais, pero é certo que me custou moito. En moitos lugares excitábanse: “Pero non usaron o libro de texto!” ou “e a gramática? Ortografía?”. “Tranquilo”, contesteilles, “os vosos fillos están a aprender cousas que quizá non aprenderían doutra maneira”. E para final de curso, os pais e nais adoitan cambiar de actitude. Nun colexio, ao final do curso, os meus pais escribíronme cartas: “A miña filla é moito máis autónoma”, “o meu fillo perdeu a vergoña de expresar as súas emocións”, etc. Aprendemos valores na escola.

Como lle lin, está baseado na empatía, a participación do alumnado, a imaxinación, a creatividade, a curiosidade, a sensibilidade e o respecto. Estas son as claves da educación?

Eu creo que si. A eles engadiríalles a actitude, mesmo como profesor: un profesor pode saber moito, pero se non ten actitude… Como animará a curiosidade dos nenos se vostede non ten curiosidade? Como estimularás a creatividade se non tes ganas de investigar ou crear? E como dis, tamén adoito subliñar a empatía e a sensibilidade, parécenme imprescindibles en todas as escolas, porque desa maneira serán adultos que respecten ao próximo, aos animais, ao medio ambiente… Os nenos e nenas, ademais, non só son adultos do futuro, senón que tamén son habitantes do presente, polo que deben participar na sociedade.

Para o Global Teacher Prize tiveron en conta diferentes proxectos e experiencias. Entre eles, o traballo realizado nunha “aula conflitiva” de baixo nivel socio-económico.

Si, estes centros adoitan ser denominados por eufemismo de “difícil actividade”, pero eu definiríaos como un reto. Tes que mirar o contexto, porque a miúdo os nenos non viven unha situación fácil, e basta con polos no seu sitio. Javi, por exemplo, é un gran amigo e coñecino alí, hai seis anos; é xitana, toca o caixón e pregunteille si ensinaríame a tocar o caixón, para o que quedabamos unha hora antes da hora de clase. Cando teñas esa conexión, cando ofreces a alguén a oportunidade de darlla, ela tamén estará disposta a recibila, é cuestión de actitude. Tamén fixemos unha obra de teatro especial para aprender a ler, e a complicidade e o entusiasmo que espertou nos alumnos fixeron que a escola se sentise satisfeita.

Despois, na escola dun pequeno pobo, rodastes a película A importancia de chamarse Applewhite, que recibiu numerosos premios.

Iso foi en Bureta, un pobo duns 200 habitantes, e tiña seis nenos de entre 4 e 12 anos. Fixemos unha película muda, os alumnos investigaron os feitos e os personaxes da época da historia, e coa escusa da representación traballamos a expresión das emocións, con palabras e xestos. Só seis nenos, dous dos cales mantiñan unha mala relación por discrepancias entre as familias. Pois os puxen no papel dos dous protagonistas que se amaban e saíu ben: buscar información, preparar os traxes e todo iso tíñano que facer as familias xuntas, e agora levan moi ben ás dúas familias.

Estiven dous anos en Bureta e tamén fixemos outro proxecto: Documental Sei. Sendo un dos tesouros do pobo as persoas maiores (hoxe en día moitos mozos abandonan o pobo), os nenos e nenas entrevistaron aos seus avós e avoas para o documental, recollendo as súas vivencias e desexos. O día que estreamos a película, 400 espectadores encheron a sala nun pobo de 200 habitantes! Foi unha gran homenaxe para eles.

E en 2010, os teus alumnos crearon a asociación virtual de protección de animais O Cuarto Fuciño…

En Muel fun profesor e o circo chegou ao pobo. Os nenos estaban contentos e como de costume lles dixen que investigasen, que buscasen información sobre circos, que preguntasen aos pais… Ao día seguinte, no debate sobre o circo chegaron á conclusión de que os animais non tiñan unha vida tan alegre no circo, e así naceu a asociación O Cuarto Fuciño. O que descubriron contárono no resto das aulas, desde os nenos de primeiro até sexto curso. Posteriormente, os nenos presentaron unha carta asinada ao alcalde, e desde entón, Muel é un pobo que só acepta circos sen animais. Grazas á asociación virtual e ás opinións, curiosidades e comentarios que os nenos e nenas escribiron nela, o debate estendeuse a outros lugares e os nenos e nenas de centros internacionais uníronse á iniciativa. Unha vez máis, os nenos e nenas sentiron que participan e foron tidos en conta, implicáronse e foron un exemplo de cambio social e de defensa dos dereitos dos animais.

Cal é o segredo para o éxito de todos estes proxectos?

Trátase de darlles a oportunidade de participar, xa que os nenos e nenas viven coa imaxinación que a miúdo se atrofia aos adultos e teñen unhas ideas marabillosas a ter en conta. É importante fixarse nos intereses e desexos do neno, implicalo, porque así conseguirán “contaxiar” a outras persoas e, por último, sentirse importante e orgulloso.

E cal é o logro co que máis orgulloso sente vostede?

Cada neno e cada nena é un mundo e todos os pequenos e grandes xestos teñen valor. Mohammed fixo hoxe un gran logro para el, e foise a casa moi contento. Iván tiña problemas para pronunciar a letra r, pois me acompañou ao Congreso Mundial polos Dereitos da Infancia, falou durante sete minutos ante 400 persoas e ao final alzáronse as 400 e aplaudíronlle. Cada vez que falabamos das emocións que choraba Mónica, proporcionáronselle ferramentas para facelo e foi capaz de falar ante 300 persoas no Premio do Medio Ambiente de Aragón. Reconciliar a dous nenos é un logro, ver a todo un pobo aplaudindo aos seus vellos, manter a amizade actual con Javi, que toca o caixón…

O modelo educativo que nos presentaches serve para o profesorado que traballa con nenos e mozos que teñen máis anos?

Antes de empezar cos nenos de Primaria, traballei con mozas de todas as idades, incluído o Bacharelato, e é verdade que nos institutos o sistema é máis pecho, parece que é un sacrilegio facer asembleas e exercicios grupales cos máis pequenos, pero de súpeto chegas á universidade e fanche falar diante do público, e é un shock para os alumnos. En Secundaria tamén hai moito que cambiar e mellorar. Ademais, é inútil profundar nos cambios metodolóxicos en Educación Primaria para logo chocar coa parede de Secundaria.

Pero, por unha banda, o desexo de traballar valores e competencias, por outro, o modelo ríxido dos exames e das competencias, busca o equilibrio facilmente ou a frustración achégase a quen quere abrirse camiños innovadores?

É verdade, hai moita frustración, porque o sistema non déixache facer moitas cousas que quererías facer, os pais tampouco se fían moitas veces, e eu ás veces decidín dar un paso porque estaba convencido de que era necesario para os alumnos, pero non sempre foi tan sinxelo como chegar e pór aos nenos encima da mesa, tiven que arriscar. Pódese tentar saír dos vellos esquemas e acabar cedendo, porque os profesores a miúdo non temos axuda, non temos motivación, é máis fácil dar e cobrar a lección seguindo o libro de texto, e por iso tes que estar seguro, mantela aí. Son un privilexiado por ser candidato a este premio, e o premio debería servir para darse conta de que esta forma de entender a educación é merecedora de recoñecemento.