A maioría da poboación considera que os procedementos que o Estado recomenda en materia preventiva son sans e eficaces. Equivócanse. Conseguir receitas para seguir en boa saúde, xa sexan medicamentos, análises de sangue ou radiolóxicas, é unha forma segura de enfermar.

Proponse ás persoas de boa saúde acciones de análise e outras accións de prevención ineficaces e tamén perigosas. As novas campañas baséanse en datos incompletos, cuxo valor científico e estadístico non está probado, son proporcionados polos industriais e, moi a miúdo, avalados por expertos influídos polas industrias que as promoven. As institucións públicas e privadas lanzan nestas campañas de prevención desde todos os medios de comunicación unha falsa mensaxe de eficacia, pero a poboación crelles. Ao final, esta política ineficaz xera enfermos, multiplica enfermidades e xera un desastre financeiro.

Como entender o comportamento dos pacientes?

Cinco mecanismos axudan a comprender como se comportan os enfermos como ovellas.

Medo. Desde xornais e revistas, programas de televisión e documentos de autoridades lémbrasenos constantemente a necesidade de coidar a saúde e de comunicar ao médico calquera síntoma. Esa incerteza agrava aos cidadáns, que pensan que só o medicamento vailles a resolver, o que explica que se actúe máis con emoción que de memoria. Este medo é o que aproveitan os profesionais da saúde, xa sexan de medicamento tradicional ou paralelo, para aumentar o seu poder sobre os pacientes.

Envellecemento da poboación. Isto, ademais de debilitar fisicamente, aumenta a preocupación pola saúde. Co paso dos anos a morte achégase e toca aos seus familiares e amigos. O menor indicio de enfraquecemento corporal fai que o recurso ao médico convértase nunha obrigación, e así o creen os maiores, prolongando a súa esperanza de vida.

Dependencia da poboación occidental respecto do medicamento e aos médicos. As imaxes do medicamento deterióranse por completo polos profesionais da saúde, pero tamén polos dirixentes políticos e os medios de comunicación, encomiando os constantes avances das ciencias médicas. Esta violencia simbólica é a que utilizan os profesionais sobre os enfermos, desde o primeiro día da súa estancia no hospital, ao longo da súa carreira e vida profesional. Os pacientes sempre aceptan os diagnósticos e terapias propostos. Na práctica diaria non se lles pide o visto e prace.

O paciente cre que é libre de elección, pero sen darse conta diso acepta as decisións dos médicos e as súas normas. A poboación depende destes profesionais. Ao perder todo sentido crítico, únese aos discursos do medicamento oficial e alternativa que se renovan constantemente. Esta violencia simbólica exércese sobre todas as clases sociais.

A crenza das persoas nas decisións da ciencia médica e médica. Isto explica como aceptan sen restricións todas as recomendacións dos médicos e como están suxeitos ao medicamento. Estas crenzas baséanse en tres aprobacións. Aos discursos de políticos e institucións (seguro social, sociedades sanitarias, educación, universidades, centros de investigación, asociacións médicas…). En relación ás mensaxes dos medios de comunicación, todos enxalzan os avances e resultados do medicamento. Aos médicos, tanto cando entrevistan individualmente ao enfermo como cando ofrecen as súas opinións e recomendacións na televisión. A violencia dos médicos está a ser considerada como lexítima pola cidadanía en canto á achega de datos científicos. Estes non son en realidade máis que opinións de expertos, de cando en cando discútense e a miúdo baséanse en opinións persoais que en coñecementos científicos.

Dependencia do poder médico. Para que os cidadáns loiten contra esta dependencia que pode transformarse en dependencia e recuperen a súa liberdade de ser e de facer, son necesarias dúas condicións: por unha banda, o funcionamento democrático das institucións e das estruturas sanitarias médicas, pero, por outro, que o paciente se negue a obedecer as ordes dos profesionais se non se coñecen e enténdense as razóns das súas recomendacións. A obediencia implica sometemento.

Prevención pendente

No outro lado, falta unha verdadeira política de prevención para os comportamentos que están na base de moitas patoloxías (cardiovasculares, cancro, alimentación). As denominadas "enfermidades da civilización" fai 50 anos están relacionadas co exceso de comida e bebida e a vida sedentaria, que corresponden aos países desenvolvidos. Hoxe en día atópanse estendidas por todo o mundo e son unha epidemia no oeste.

Sería razoable e eficaz reforzar a loita contra os riscos sanitarios relacionados coas causas non médicas (accidentes, condutas e medio ambiente). Pero esa loita suporía decisións políticas moi complicadas, porque iso poría en cuestión os costumes dos cidadáns, a ideoloxía dos médicos, o poder dos profesionais sanitarios e o desenvolvemento da industria da saúde.

Tres factores determinantes do comportamento das persoas son a ignorancia, a pobreza e a desigualdade social. Para facer fronte ao descoñecemento dos riscos, a prevención debe ser primaria e actuar de forma prioritaria en nenos, mozos, profesores e pais. A formación non debe limitarse ás escolas, senón que debe ser comunitaria, vinculando servizos médicos, concellos, entidades deportivas e culturais e entidades sociais. Pola contra, a intervención de condutas individuais é pouco eficaz, xa que moitas veces hai que traballar entre o medio ambiente e os modos de vida degradados.

A pobreza é un factor de risco importante. Moitos estudos demostraron que a pobreza acurta a esperanza de vida. A loita contra a pobreza é clave na eficacia da saúde pública, xa que só pode mellorar a alimentación, o aloxamento, a hixiene, o quecemento, a educación e a calidade de vida en xeral. A sociedade critica as condutas das persoas pobres, pero son as vítimas dunha sociedade que lle negou os medios para garantir a súa saúde. Non culpemos ás vítimas.

A desigualdade nos beneficios tamén xera desigualdades na saúde, aínda deixando de lado a pobreza. Nunha sociedade onde a desigualdade é grande o nivel de saúde é baixo, non só porque os pobres son moitos. Un aumento do 0,05% do coeficiente de desigualdade Gini nunha poboación suporía a morte de 1.500.000 persoas nos 30 países da OCDE.

O medicamento que se considera preventiva ten tres defectos principais: agresividade, presunción e soberbia. Así o escribiu en 2002 David Lawrence Sackett, un dos máis famosos do mundo por inventar un “medicamento baseado en probas”. Agresividade, porque a prevención a miúdo atrapa a persoas que non piden atención médica, ás que os profesionais que a atenden dinlles que teñen que facer para non estar enfermos. A presunción, porque a prevención proclama sen probas irrefutables que quen sigan as súas ordes beneficiaranse máis que de danos. E orgullo porque non admite críticas.