- O profesorado e os pais e nais teñen nas súas mans que no próximo curso cada neno ou nena destaque en positivo na escola. E levar a motivación á cima para que o desenvolvemento do neno sexa óptimo. O programa educativo Golden 5, creado en Europa e que tamén se está estendendo en Hego Euskal Herria, móstranos que o cambio de perspectiva e a incorporación dunhas pequenas técnicas no día a día dan resultados espectaculares. O verán é un bo momento para gozar dunha visión positiva cara aos nenos.
Unha vez na aula atopámonos primeiro cun grupo de alumnos. Nas vivencias da nosa escola tamén temos o ambiente de clase, os liderados, os conflitos e as amizades. Pola contra, pouco se traballa sobre as dinámicas de grupo na carreira de Maxisterio e as teorías da psicoloxía social aplicáronse moi pouco na educación.
O programa Golden 5, que se puxo en marcha para a xestión da convivencia, baséase en dúas teorías de relacións colectivas: a teoría das atribucións e a teoría das expectativas. Así o explicou María José Lera, pioneira no programa (Doutora en Psicoloxía pola Universidade de Sevilla), nas xornadas organizadas polos Berritzegunes de Gipuzkoa en maio: “A teoría das atribucións foi fundada en 1958 por Weiner e é unha teoría fundamental das relacións de grupo. Cando un home realiza unha atribución, sexa correcta ou incorrecta, a tendencia natural dos demais homes é afirmar as atribucións. A nosa mente buscará inconscientemente algunha experiencia que confirme a atribución realizada polo outro”. Lera, cunha enerxía positiva e un sentido do humor, describiu como funciona a dinámica das atribuzas dentro da escola: “Cando un profesor di ‘que mañá me deu a sala 6.A! Como son!’, é unha atribución. O outro profesor que nos escoitou buscará na cabeza unha experiencia que confirme e dirá: ‘É certo, a outra vez o empregado de recepción díxome que temos unha boa relación con este grupo...’. A relación entre estes profesores estréitase e xa está, non pasa nada”. Ou si, ocorre? Ela preguntou: “Este pensamento do profesorado afecto ou non á aula? Por que? Porque acabamos vendo o que pensamos. Como vou entrar nesa habitación? Vendo que é moi difícil. Antes de entrar na habitación, mirarei sen darse conta (porque todo isto é un proceso inconsciente) ao tres que están de pé e aos dous que están a falar e pensarei ‘eu xa o sabía! Esta habitación está alborotada!’. Que facemos inconscientemente? Perturbación. E ao final o propio grupo pensará que son uns enredadores”. Sería ideal que non se fixese atribución algunha, pero isto era imposible para os homes. Por tanto, Golden 5 propón unha regra para o contexto profesional: facer só atribucións positivas. “6.Atik Cando veñamos á clase de profesores, podemos dicir que ‘6.A é iso... unha habitación moi intelixente... e como están... o grupo está moi activo... e aos profesores está a pornos un reto moi interesante eh!”. Outro profesor dirá, ‘é certo que o outro día lanzáronse ideas moi interesantes’. ‘Van con moita actividade, con moita creatividade...’. É o mesmo pero vese doutro xeito. E o grupo acabará crendo que son moi creativos e todos estaremos a aproveitar o seu potencial”.
Lera lembrou a importancia que teñen os profesores e a audiencia de clase en canto ás atribucións positivas: “Non é o mesmo facer as atribucións na túa casa que na sala de profesores, ou ante a audiencia, dentro da aula. Supoñamos que o botamos diante de toda a clase e estou a facer unha atribución: Este alumno ten unha gran capacidade para as linguas! Que pensarán os demais compañeiros? Buscarán unha experiencia que confirme ‘ah, si, un fin de semana foise a Londres, por iso fala tan ben en inglés’. A miña atribución é agora compartida e xeneralizada, agora todo a aula verao, como dixemos, porque vemos o que pensamos. E cada vez que di algo en inglés, os demais van percibir ‘ooo, que ben di!’, pero e si equivócase? que dirá a audiencia? Atribuirao a factores externos: ten mal día, mala sorte, o texto era moi difícil... Pero o grupo crerá que esa persoa ten boa capacidade para as linguas”. Pero non sempre se fan atribucións positivas: “Moi raramente, o comentario escápasenos e adoitamos botar ‘aix, ti non vales para isto’. Estamos a facer unha atribución, que é compartida, e toda a clase verá o que pensa, é dicir, que non serve para ler. Cando lle dicimos a este alumno: ‘Le en voz alta’. Como o lerá? unha voz débil e totalmente diminuída. Que di a audiencia? que non o sabe, que o fai mal. Pero pensemos que o neno se enfronta a todo isto e le ben. Que dirá a audiencia? Conseguiuno grazas a factores externos: está a saírlle ben, pero porque ten sorte, ese texto xa o coñecería, ten un bo día... Pero non sabe ler en por si”.
O obxectivo é claro: cada neno e cada nena merece unha atribución positiva na aula e ante todos e todas. Dicir o bo que é nun tema como leste. “Todos somos bos en algo, polo que hai que buscar ese ben de cada un. O duns sáellenos enseguida, o doutros hai que buscar un pouco máis”. Porque as atribucións positivas implican o efecto Pigmalión asociado á teoría das expectativas.
Lentes de Gold: o fracaso ou o éxito depende do que esperemos
“Si crees que o alumno vai ir ben, saca boas notas. Si cres que vai ir mal, saca mala nota. Que ollos temos os profesores, somos case uns magos!”. Os estudos demostraron que un adulto con altas expectativas cara a un alumno, sen darse conta, préstalle máis atención, dálle as explicacións mellor e á súa maneira, anímalle máis (“ti podes”), menospreza os seus erros (“tranquilo, isto non é nada, ti segues”), empéñase... “por fin que está a facer ese adulto? facilitando o proceso de aprendizaxe”, explica Lera. Compórtase ao revés cando o adulto, sen darse conta, ten modestas expectativas cara a este alumno. Que facer ante iso? “Temos que ter altas expectativas en cada neno e nena. É dicir, temos que pornos as lentes de Gold”.
Na aula, como na vida, sempre hai algúns que destacan, que van moi ben academicamente, con altas expectativas... e outros que brillan menos. A clave é levar a todos os alumnos o modelo de relación que se crea cos que van ben. Lera subliñou a importancia de facelo consciente e metodicamente, facendo visible o sentido do número 5 do programa Golden: “Colleremos aos nenos de cinco en cinco e escribiremos. Si non escribimos, sempre nos esqueceremos deles. Imos coller aos alumnos mesturados, que van dous moi ben, que teñen dous problemas e un que adoita chamarse ‘gris’. Traballando en cinco, no seguinte prazo (digamos nun par de semanas) debemos facelos brillar diante dos demais compañeiros”.
Resultados evidentes a curto e medio prazo
Os profesores da CAV que puxeron en práctica Lera e Golden 5 confirmaron os seguintes resultados inmediatos: os que vaian ben seguirán ben e o que sexa “gris” en moi pouco tempo empezarase a notar. Chámanse grises os que asisten a clase, realizan tarefas domésticas e aínda que se superan os exames, non destacan. “Cando un míraos, cando lles di “ti es moi bo en isto” xa ven doutra maneira e empezan a cambiar”. Quen ían mal no ámbito académico melloran moito, pero Lera explicou que hai que dar máis friegas aos Gold: “Empezan a ver cambios neles aos dous meses, dependendo do caso”.
Os cambios son pequenos e sinxelos, e os logros son grandes. A responsable de Golden do Berritzegune de Lasarte, Ana Azkona, dinos que ser pequenos non significa superficial: “As estratexias son moi razoables, por exemplo, manter a mirada é o que che chama a atención desa persoa. Iso é sinxelo pero algúns non poden. Tocar a unha persoa na aula é moi sinxelo pero o que trae é un gran cambio e require un cambio persoal, ver á outra persoa, ver que pode, crer nela... É moi profundo. Ese profesor lanza unha nova mirada cara aos alumnos, che convertes no profesor Golden. Onde lévanos enfocar só nas cousas negativas? Xustificar que non hai nada que facer. Mesmo nos casos máis decepcionantes é o camiño, hai que buscar o lado positivo e de aí sacarlle todo o seu potencial e as súas virtudes á panca”.
Pais tamén Golden
A casa é básica. Cando a familia e a escola van xuntas os resultados son máis claros: “As familias teñen que facer partícipes deste enfoque. Que nos chamen mesmo cando os nosos nenos están ben, compartamos o bo. Hai que transmitir mensaxes positivas á familia. A todo o mundo hai que collelos de cinco en cinco para que non nos esquezamos dos pais de ninguén. Si o neno ou nena vai mal, darémoslle mensaxes positivas a nivel social. Os meus pais viñéronnos chorando ‘ao meu nunca ninguén me dixo nada positivo do meu fillo, ten 15 anos e é un fracaso’. Si só chámanme cando é un problema, irei en actitude de defensa e si chámame o profesor será porque el non sabe que facer coa situación, pero eu tampouco sei que facer. Non nos xuntemos no que non sabemos, imos reunirnos ben. Si chámanme ‘ven, o teu fillo compórtase dunha maneira impresionante e en matemáticas sorpréndeme’, irei crecendo con sementes. Imos gozar destes momentos. Camiñemos xuntos coa mirada que nos une. Os problemas seguen aí, pero imos pór os problemas un pouco máis pequenos e ademais imos tentar solucionalos cun plan, cunha escalinata. Aos poucos iremos subindo os chanzos e si algún é moi grande e non podemos subir, poremos uns niveis máis pequenos. Pero teñamos esa mirada: claro que é posible, claro que podemos. Está nas nosas mans”.
Bost herrialdetako eta diziplina anitzeko profesionalek (psikologo, soziologo, hezkuntzako langile, bitartekari...) hasi zuten proiektua 2004an: norvegiar, belgikar, italiar, poloniar eta andaluziarrek. Europar Batasunak diruz lagundu zuen hasieratik eta hezkuntzan motibazioa hobetzeko irtenbideak, estrategiak, erramintak ematea zuen helburu, elkarbizitzari lotuta.
“2006rako ikusi genuen proiektuak funtzionatzen zuela. Frogatu behar genuen ea funtzionatzen zuen gehien behar zen testuinguruetan”. Argi du Maria José Lerak: “Gehien behar den lekua Gazako lerroa da. Gazako lerroak 2006an eskatu zigun proiektua, eta Europak eragotzi bazigun ere (esan zigun proiektua europarra zela eta ez palestinarra), Europari erantzun genion dirua ukatuko zigula baina gogoa ez. Dirurik gabe baina joan egin ginen eta bertako bi eskola palestinarretako irakasleak formatzen hasi ginen”. Proiektua emaitzak ematen hasi zen baina 2009ko Gabonak iritsi ziren eta Gazako lerroa erabat bonbardatu zuten “Berun urtua” operazioan: Golden 5 programa martxan zuten eskolak bonbardatu zituzten, formatzaileen GKEa bonbardatu zuten... Txikizioa eragin zuen operazioa bukatu eta urtarrilaren 18an telefonoz mezu hau jaso zuten: “Mesedez, Gazan behar dugun bakarra Goldena da”. Lera mintzo da: “Umeen etsipen maila terriblea zen, eta halakoetan behar dugu norbanakoaren garapena. Segurtasun hori, konfiantza hori, bizitzan aurrera jarraitzeko. Gelara zerbait positiboa iristea falta zen eta hori handi-handi jartzea. Gehien behar zuten garaia zen. Israelek sartzea eragotzi zigun eta oraindik debekatzen digu, baina ari gara lortzen”. Urtarril honetan jarri dute martxan proiektua Gazako lerroko 30 eskoletan. Ikastaroak on-line ematen dituzte eta Zisjordanian ere 350 irakasle eta 16 eskolarekin ari dira. “Han funtzionatzen badu, denean funtzionatu behar du”.
Berritzeguneak antolatutako jardunaldietan DBH 3ko esperientzia kontatu zuen Tolosako Laskorain Ikastolako Kepa Goikoetxeak: “Atribuzio txarrekin zetorren ikasle hura, oso markatuta, desmotibatuta eta itxaropen handirik gabe”. Golden 5eko estrategiak erabiltzen hasi zen Goikoetxea ikasgelan eta ikaslea hobeto erantzuten hasi zen. Ohar positiboak idazten zizkien irakasleak eta denen aurrean irakurtzen, egunero ikasle bati, eta aipatutakoaren txanda iritsi zen: “Lehenengo ohar positiboa jaso zuenean, erreakzioa bat-batekoa izan zen”. Irakaslearekin hitz egiteko hitzordua hartu zuen, eta oharragatik eskerrak eman ostean galdetu zion:
- Zuk beste irakasleekin hitz egiten duzu?
- Bai...
- Eta zuk nire aurreko notak badakizkizu?
- Ez naiz gogoratzen... zerbait esan nahi didazu edo?
- Oso gaizki ibili nintzen DBH 1. mailan.
- A, ez nekien.
- DBH 2ra juxtu-juxtu pasa nintzen.
- Pasa bazinen zure meritua izango zen...
- Ez, ez, pasa egin ninduten garbi. Eta gero jada DBH 3. mailara ziur deskartez pasa nintzela. Nik ez nuen hemen egon behar.
- Eta non egon nahi zenuen?
- Ez, ez, hemen egon nahi nuen baina nik ez dut ezer egin hemen egoteko. Ez dakit badakizun...
- Bada nik ongi ikusten zaitut.
- Egiatan?
- Bai, poesia egin genuen hartan Xabier Leteren lau disko zuk ekarri zenituen. Eta etxean zegoen bertso-liburua ere bai.
- Bai, tira, etxean hautsa hartzen zeuden.
Handik aurrera, ikasleari buruzko atribuzio positiboak egin zituen irakasleak ikasleen eta beste irakasleen aurrean. “Ikaslea balorazio positiboei gustua hartzen hasi zitzaien. Edozein aitzakia baliatzen zuen nire gelara etortzeko”. Irakaslearen gelara sartu zen batean, Rubiken kuboa begiz jo zuen eta egiten irakasteko eskatu zion. Ostegunero 19:30ean joaten zen 15 urteko gaztea irakaslearenera kuboa egiten ikastera. “Eta tartean, beste gauza askoz hitz egitera”. Mezu eta balorazio positiboak jaso ahala, ikaslea erronkari heltzen hasi zitzaion, ikasgelako jarrera eta lana hobetuz, baina “nik etxean ez dut hori entzun, ez naute horrela ikusten eta oso zanpatua nago” aitortu zion irakasleari. Berari ezer esan gabe, gurasoekin bildu zen irakaslea. “Ama etsita zegoen, etxean errietan egunero, jada ez zion semeari eskolako kontuez galdetu ere egiten. Aitak esan zidan ‘nik bai, nik txikitu egiten dut, esaten diot: ez duzu egin, ez duzu ikasturtea gaindituko, ez zara gai, zure arreba askoz bizkorragoa da, zurekin beti berdin, nazkatuta gaude...’”. Irakasleek gurasoei proposatu zien Golden ikuspegia lantzea: [aitari] “Esaiozu harengan itxaropen osoa duzula, ongi joango dela”. Aitaren erantzuna: “Nik hori esaten ez dakit”. Irakaslearen proposamena: “Isilik egon zaitezke?”, “bai”. Amak hitz eman zuen bera saiatuko zela ikasketei buruzko mezu positiboak ematen. “Mutilak ikasturtea txapeldunen ligan amaitu zuen”. Gurasoak uztailean irakaslearengana joan ziren, negarrez: “Ez dakit zer egin duzun, baina eskerrik asko”.
Arreta, esfortzua eta irauteko gaitasuna. Aldagai horien araberakoa da ikasteko motibazioa. Pertsonak badu gaitasuna bere barrutik bere burua motibatzeko. Nola sustatu barne motibazioa? Lau eremu hauek landuta: testuingurua, behar psikologikoak, pentsatzen duguna eta emozioak. Leraren hitzetan: “Horrek ekarriko digu eskolako emaitza hobea, baina batez ere ekarriko digu pertsonaren garapen osoa”.
Testuingurua: “Haur hezkuntzako gela barruan aurkitzen ditugu koloreak, kortinak, apaingarriak, loreak, formak... baina mailaz igo heinean ez dakit zergatik, DBHko 4. mailan landaretxo bat aurkitzea... Argazkitan bakarrik gertatzen da! Goazen erraztera, goazen goxo egoteko, interesa gehitzeko elementuak sartzera”.
Behar psikologikoak: Gizakiaren oinarrizko hiru behar psikologiko hauek asetzean motibazioa ikaragarri hazten da. Batetik, konpetente sentitzeko beharra: ahal duela, badakiela, gauzak egiteko gai dela ikustea. “Erabil dezagun eskola jada egiten dakizkien gauza horiek jendaurrean erakusteko. Jar diezazkiegun lanak distira egin dezaten. Esan ahal izan dezaten ‘ikusten zeinen ona naizen honetan’. Berak merezi duela, balio duela seguru izango du. Eta bere burua maite duenak, balio duela dakienak, zer egiten du eroritakoan? Altxa”. Bigarrenik, autonomo sentitzeko beharra dugu: “Utzi aukeratzen zer egin, utzi erabakitzen lana taldean, binaka edo irakasleak lagunduta egitea nahi duen...”. Azkenik, ongi harremanduta sentitzeko beharra dugu: maite gaituzten ikaskide eta helduak behar ditugu inguruan, baldintzarik gabeko laguntza eskaintzen digutenak.
Pentsatzen dugunaren garrantzia: Gure buruaz pentsatzen dugunak emango digu bizitzarekiko estilo bat. Pertsona batzuek estilo optimistagoa dute, eta beste batzuek ikuspegia gehiago dute porrotera bideratua. Horri lotua dago eskola porrota, Leraren arabera: “Eskola porrota horixe besterik ez baita, etsitzea, erori eta ez altxatzea, ‘zertarako saiatuko naiz?’ pentsatzea ‘nik ez dut honetarako balio, ez dut inoiz lortzen’...”. Behin eta berriz altxatzea da gakoa: “Ez da hobea inoiz erortzen ez dena. Hobea da gehiagotan altxatzen dena. Zutitzeko behar duguna da esperientzia positibo asko eta asko izatea norberaren garapenean konfiantza izateko: ‘Gogoratzen zara erori zinen hartan nola altxa zinen?’ eta orduan indarra ateratzen du batek eta oztopoa zena palanka bihurtzen da gora egiteko. Gehiagotan zutitzen dena indartsuagoa da palanka hori topatzen duelako ‘jakina lortuko dudala’”. Palanka sustatzeko helduok dugun arduraz ohartarazi gaitu Lerak: “Ikasle bat Lehen Hezkuntzako matematikan trabatuta zebilen eta etxera joanda amak esan zion: ‘zu ni bezalakoa zara, niri beti gaizki eman zaizkit matematikak’. Hara zer espektatiba garatu zituen. Saiatzeari utzi zion, juxtu-juxtuan gainditzen zituen eta kito. DBHko 3. mailan zegoenean irakasle batek hartu zuen bere azterketa eta esan zion ‘konturatu zara matematiketarako neurrizgorako gaitasunak dituzula?’. Eta matematiketako adarra hartu zuen! Bi esaldi izan ziren”.
Emozioak: “Edozein ekintzaren oinarria direnez, goazen klima emozionala lantzera gelan. Garatu dezagun emozio positiboak erakarriko dituen testuingurua. Erabili dezagun giroa, umore asko, musika zergatik ez?”.
1. Gelaren kudeaketa (irakasleak taldea kudeatzeko erramintez jabetzea)
2. Harremanak eraikitzea (harreman onak lantzea ikasleekin)
3. Kilma soziala (talde osasuntsua lortzea)
4. Ikaskuntza doitua (ikasle bakoitzaren mailara egokitua)
5. Familia (Golden ikuspegian partaide egitea)
Informazio osoa: www.golden5.org webgunean.
Duela bi urte hasi ziren Golden 5 programa lantzen Ordizia, Lasarte eta Durangoko Berritzeguneetan. Batez beste bakoitzean 15 ikastetxe ari dira (argazkian, maiatzeko jardunaldietan euren esperientzia kontatu zuten Gipuzkoako irakasleak). Datorren ikasturtean Irun, Donostia eta Eibarko Berritzeguneak eta Iruñeko Irakasleen Laguntzarako Zentroa hasiko dira lantzen. Proiektua abiatzen ari da, beraz. Hurrengo ikasturterako sakontze maila prestatu dute eta bertan parte hartuko duten irakasleek konpromisoa hartu dute euren ikastetxean lanketa sistematizatzeko eta zabaltzeko.