A resistencia de bacterias, virus e outros patóxenos aos fármacos foi unha das principais preocupacións do medicamento durante polo menos os últimos quince anos, aínda que o fenómeno se coñece moito antes. Tamén se dixo que é a maior ameaza que sufrirá a sanidade pública no século XXI. Un chanzo máis ou menos alto no podio dos nosos quebradizos de cabeza é innegable que o microbio e sobre todo as bacterias resistentes son un problema de extrema gravidade, como o demostran os numerosos datos solicitados nas últimas décadas, os numerosos estudos realizados, os numerosos sufrimentos padecidos.

A Organización Mundial da Saúde (OMS) presentou a finais de abril o que moitos viñan reclamando desde hai tempo: a radiografía mundial do problema das resistencias. Antimicrobial resistance é o primeiro intento de obter unha visión completa do fenómeno. Global report on surveillance (Resistencia a antimicrobianos). Informe global de vixilancia).

Dous son as principais conclusións que se poden extraer da investigación: por unha banda, estamos aínda moi lonxe de coñecer a magnitude exacta do problema, entre outras cousas porque en moitas rexións do mundo non se realizou unha recollida de datos adecuada. Pero, por outra banda, o que sabemos é suficiente para asustarnos. O risco de que as infeccións que tiñamos por controladas volvan ser mortais é real, é o aviso que a OMS quere dar ao mundo. Que grosería a súa! Ten que ser de pedra, Keiji Fukuda, que aparecen na páxina seguinte, quen non sente un pequeno calafrío lendo as palabras do director de Seguridade Sanitaria da OMS.

Fenómeno natural acelerado

O informe Antimicrobial resistance lembra o que xa se sabía: desenvolver a resistencia dos microorganismos aos medicamentos é un feito natural. En 1945, recentemente estreada a chamada “era dos antibióticos”, Alexander Fleming, un dos seus principais creadores, predixo que as bacterias se converterían en resistentes, o que Fleming, nun discurso agradecido, dixo cando lle concederon o Premio Nobel por descubrir a penicilina por casualidade. Tamén previu como se produciría a resistencia: si un enfermo tomaba unha dose demasiado pequena de antibióticos, non acabaría cos microbios por completo e os que sobrevivían volveríanse resistentes. Tamén as xeracións derivadas delas, e as novas xeracións refírense a seres que se forman en poucos minutos. Non é de estrañar que se detectaron os primeiros casos de resistencia poucos anos despois de empezar a utilizar antibióticos.

En calquera caso, a OMS quere pór de relevo que se está acelerando o que é un feito natural, e non só porque os pacientes deixen o tratamento sen terminar a dose prescrita. O abuso é peor. Os antibióticos, sobre todo o grupo de medicamentos que fai referencia aos informes da OMS, son recetados polos médicos cando non é necesario, para “estar seguros”; ou ben se lles ordena tomar un antibiótico innecesario; ou o paciente cómprao pola súa conta na farmacia sen receita. Doutra banda, con ou sen abuso, tomar un antibiótico sempre é unha compensación. En palabras do experto en enfermidades infecciosas, Xavier Horcajada, “queda gravado na historia biolóxica do paciente”. A cuestión é que a recompensa non sexa superior ao debido.

25.000 mortos ao ano en Europa

Segundo a OMS, a magnitude do problema, tanto en termos de saúde humana como de custo económico, non se pode determinar con exactitude cos datos actuais. Que sirvan, de momento, os exames parciais. Por exemplo, calculouse que a resistencia dos microbios supón un gasto anual de entre 21.000 e 34.000 millóns de dólares no sistema sanitario estadounidense. E oito millóns de días de estancia en hospitais. É, sen dúbida, máis terrible ler que, por esa causa, en Europa morren cada ano unhas 25.000 persoas.

No entanto, a organización recomenda que se tomen con coidado os datos achegados no informe: “É posible que a bacteria que se considera resistente nun laboratorio sexa considerada como sensible ao medicamento noutro. Doutra banda, moitos dos datos están recollidos nos hospitais, e os pacientes non son quizais o mellor expoñente da situación xeral; poden facer pensar que o problema da resistencia é maior do que é en realidade”.

Observacións, a situación é extremadamente preocupante para a OMS. “O avance do medicamento moderno, baseada na dispoñibilidade de fármacos antibacterianos, está en risco”, asegura a organización con sede en Xenebra. E fai referencia a situacións, máis ou menos posibles, como a pneumonía, unha doenza facilmente tratada con penicilina, pode perder sensibilidade respecto dos medicamentos dispoñibles, o que poría en perigo a vida de moitos enfermos; a cistitis que se curaba facilmente con tratamentos orais pode empezar a ser tratada mediante inxeccións moito máis caras, ou simplemente a vixilancia converterase en algo intratable nos recentemente nados máis especiais e nos máis especiais. Etc.

Nin sequera cos antibióticos máis fortes

Aínda que se trata de patóxenos resistentes en xeral, Antimicrobial resistance pon o foco en sete bacterias. Nalgúns países observouse que os antibióticos utilizados tradicionalmente contra algunhas destas bacterias xa non afectan a máis da metade dos pacientes. Así mesmo, os autores do estudo constataron que en todos os países analizados, un total de 114, existen resistencias ao lume. Especialmente preocupante para a OMS é a resistencia da bacteria Klebsiella pneumoniae a medicamentos denominados carbapenos, que nalgúns lugares superan o 50%. Os carbapenos son os antibióticos máis potentes que se atoparon até o momento. Noutras palabras, a última liña de defensa contra certas infeccións.

Polo si ou polo non o parágrafo anterior díxocho, non creas que os carbapenos son un descubrimento de onte pola mañá. Non carbapenos, nin calquera outro antibiótico. Desde o encontro de Fleming coa penicilina en 1929 até a década de 1970, desenvolvéronse numerosos fármacos antibacterianos. Este exército de medicamentos era aínda capaz de acabar coa maior parte dos microbios comúns. Pero a OMS destaca que os últimos grupos de antibióticos completamente novos, entre eles os carbapenos, datan da década de 1980. Os recambios non chegarán de inmediato. A OMS considera que o desenvolvemento de novos medicamentos antibacterianos nestes momentos é insignificante. E a investigación para conseguir outros tratamentos alternativos aos antibióticos só estase dando nos primeiros pasos.

Como se cura rapidamente, non son rendibles

Unha reportaxe no que nos negamos a discutir si unha nova xeración de antibióticos solucionaría ou agravaría o problema, pero non podemos deixar de mencionar, polo menos, as razóns polas que non se crearon novos antibióticos en 30 anos. O problema non é que a ciencia esgote as súas vías, senón que o desenvolvemento de novos antibióticos ás compañías farmacéuticas resúltalles caro. Como pouco di o informe da OMS respecto diso, acudimos á hemeroteca. Un par de minutos nos buscadores da rede é suficiente para atopar a moitos investigadores que falan da rendibilidade dos antibióticos.

Para traer un de gran prestixio, lembraremos o que dixo fai unhas tres semanas en Madrid o premio Nobel de Química 2009, Venki Ramakrishnan: “Hai moléculas con moito futuro, pero o proceso de elaboración dos medicamentos é longo, difícil e caro, polo que non é de gran rendibilidade para os farmacéuticos. Ademais, estas novas moléculas son poucas as persoas que as utilizan e en pouco tempo, e as farmacéuticas prefiren desenvolver medicamentos para enfermidades crónicas. Necesitamos outro modelo farmacéutico para facer fronte ás infeccións, xa que cando a resistencia aos antibióticos esténdase por completo producirase un desastre importante”.