Si non se toman as medidas oportunas, o sector primario vasco podería estar a piques de desaparecer. Así comezou a columna Por outro modelo de desenvolvemento agrario, escrita hai dúas semanas por Juan Mari Arregi. Pode dar unha afirmación demasiado gorda, pero coincide coa opinión dos sindicatos agrarios e gandeiros que dominan o País Vasco. Segundo eles, as políticas que proveñen de Europa son, polo xeral, en detrimento do caserío tradicional.

O impacto da Política Agrícola Común (PAC) da UE sobre os baserritarras é un tema de debate permanente no sector, pero máis intenso cando se acomete a implantación de reformas. Este ano, precisamente, están a fixarse as condicións para o período 2014-2020. En particular, o cumprimento dos requisitos para a concesión de subvencións. As axudas son, como veremos, o núcleo da política de Bruxelas.

Dúas décadas de avance cara ao neoliberalismo

As reformas sufridas pola PAC desde 1992 foron “un tremendo fracaso”, segundo Andoni García, de EHNE-Bizkaia. “Foméntase un modelo de produción que beneficie ao negocio e a alimentación da poboación non se considera un eixo. É posible que finalmente non se poida asegurar a subministración de alimentos”. García lembrou, por exemplo, que desde 2003 os ingresos dos agricultores de Hego Euskal Herria reducíronse de media nun 23%. Vexamos cal é o camiño que nos trouxo a esta situación.

Ao principio, control do mercado

En Ipar Euskal Herria a NPB regulou a vida dos agricultores no último medio século. De feito, a política común de agricultura xurdiu a finais dos anos 50 en colaboración coa Comunidade Económica Europea, e Francia atopábase alí, entre os principais impulsores da PAC. “Na Europa post-guerra había un déficit alimentario”, explica Mixel Berhokoirigoin do sindicato ELB, “só producíase o 80% do que se consumía”. A PAC nace e conséguese para dar un impulso á produción. A principios dos anos 80, Europa tiña cada ano un excedente de alimentos. Isto logrouse, entre outras cousas, mediante o apoio á actividade dos agricultores locais. Segundo Berhokoirigoin, a principal característica da PAC nas primeiras décadas foi o control dos mercados, incluído o aseguramiento de prezos dignos para os produtores.

“O cambio iniciouse en 1992”, explica o membro da OCDE, “e deuse por motivos políticos”. Andoni García lembra aquela época, xa que para entón tamén había baserritarras do Sur na zona da PAC: “Ese ano fíxose a primeira reforma da política común e a PAC cambiou radicalmente. Até entón a política baseábase na protección dos prezos, pero as subvencións empezaron a cobrar cada vez máis importancia”.

Hai que ter en conta o contexto da época: A principios dos anos 90, a UE atopábase inmersa nas negociacións dos novos tratados internacionais. O resultado foi unha liberalización cada vez maior, na que non cabía unha política como a PAC, polo menos coas características anteriores. O control dos mercados, incluída a garantía política dos prezos que recibían os agricultores a cambio dos seus produtos, comezou a debilitarse e seguiu debilitándose con cada reforma que se fixo desde entón.

Para paliar as perdas sufridas polos agricultores por este motivo, Europa estableceu un paquete de axudas económicas. O seguinte dato de Mixel Berhokoirigoin resume esta evolución do vinte anos: “Cando se creou a PAC, o 80% do seu orzamento estaba destinado ao control do mercado. Hoxe en día, só un 7%”. En 2014, a PAC é, sobre todo, un conxunto de subvencións.

Trampa de “antibióticos”

Cando estamos, non se pode entender a supervivencia do cultivo sen subvencións. Con todo, os sindicatos cren que se trata dun sistema perverso. A pesar de que queren que desapareza a dependencia deles, o sector é imprescindible por hoxe en día. “Tomámolos como antibióticos”, dinos Garikoitz Nazabal, membros da EHNE de Gipuzkoa, “faiche falta para combater a infección, pero ao mesmo tempo debilitas os teus defensas”.

En opinión de Nazabal, os baserritarras non deben vivir das axudas, senón do seu traballo, “e á fin e ao cabo ese labor é producir alimentos para a cidadanía”. Por unha banda, estes produtos deben comercializarse a un prezo alcanzable para todos os cidadáns, e por outro, deben ter uns prezos que aseguren o futuro dos agricultores. “Pero ese esquema xa non funciona”, laméntase Nazabal.

No Estado español, o prezo dos agricultores e gandeiros polos seus produtos aumentou moi pouco entre os anos 2000 e 2012, mentres que o Índice de Prezos ao Consumo de alimentos subiu un 50%. No camiño dos produtores cara aos consumidores hai intermediarios que cada vez se apropian máis da torta. Un informe elaborado por Veterinarios sen Fronteiras en 2011 destaca que o prezo final dos alimentos no Estado español é, de media, 4,5 veces superior ao dos produtores. GARIKOITZ Nazabal subliñou a necesidade de osíxeno nas axudas aos agricultores mentres se manteña este sistema, no que prima a especulación, sexa o que sexa. Con el coincide Andoni García de EHNE-Bizkaia: “De media, o 30% do que gañan os baserritarras provén de subvencións, e nalgúns sectores pode chegar ao 70%. Imaxínache o que sería si quitásesche...”.

Sistema de axudas en prexuízo dos máis pequenos

A pesar de ser imprescindibles, a EHNE-Bizkaia considera velenosas as axudas da PAC –non todas–, “porque no seu nome aínda se xustifican prezos artificialmente baixos para os agricultores”. Finalmente, o parche das axudas non é suficiente para que moitos pequenos baserritarras, desesperados, deixen de lado a súa actividade.

En definitiva, está a beneficiarse das grandes concentracións de terras e da agricultura industrial, xa que a repartición das subvencións non é nada equilibrado: a máis terra, máis axuda. Segundo un recente estudo do Transnational Institute, en 2011 o 1,5% das granxas europeas, as máis grandes, fixéronse cun terzo das axudas. No Estado francés, o 44% da axuda foi para o 13% dos fogares. E o 75% das axudas do Estado español corresponderon ao 16% dos perceptores. Esta minoría privilexiada está composta na súa maioría por grandes compañías da industria alimentaria e grandes terratenientes, entre os que se atopan algúns dos personaxes de gran renome que asiduamente aparecen nas portadas da prensa rosa.

Os dous alicerces da PAC

Os desequilibrios non acaban aí. Con todo, antes de seguir adiante, convén explicar algúns detalles sobre o sistema de subvencións. Para iso utilizaremos a explicación que nos deu Mixel Berhokoirigoin: “As axudas que a PAC achega aos cultivos organízanse en dúas columnas. Dun estado a outro, pero en xeral, na UE, o 80% das axudas son para a primeira columna e o 20% para a segunda. Este segundo punto está relacionado co territorio, a calidade, a conservación da biodiversidade... Teñen un obxectivo social, reforzan as perspectivas territoriais e medioambientais, contribúen ao cultivo da montaña, á bioloxía... O primeiro alicerce é o apoio á capacidade de produción, medida en hectáreas ou en número de animais, ligado á grandeza do caserío e sen ningunha outra xustificación, ou con escasa xustificación”.

Esta falta de xustificación á que fai referencia Berhokoirigoin denomínase desacoplamiento. Cando en 1992 comezaron a debilitarse os mecanismos de control de mercado da PAC, as axudas para compensar perdas dos agricultores estaban ligadas á produción. É dicir, o receptor tiña que demostrar que producía alimentos; noutras palabras, eran axudas axustadas. Ese foi o inicio do cambio, pero os sindicatos opinan que foi sobre todo as reformas dos primeiros anos deste século as que puxeron patas para arriba ao sector. “Foi entón cando realmente empezou a desprezarse o prezo”, di Andoni García, “a intervención pública fíxose aínda máis pequena e as axudas empezaron a desacoplarse”. A desacoplación implica que non é necesario xustificar ningunha actividade agrogandeira ou gandeira para poder optar ás subvencións, ou que é suficiente cunha actividade moi baixa.

No Estado español, unha cuarta parte da renda total da agricultura é suficiente para ser considerada como agricultora profesional. Pouco, en opinión de Xabier Iraola, do sindicato ENBA. Do mesmo xeito que a Confederación EHNE e a EHNE-Bizkaia, a ENBA considera que o número de persoas que poden beneficiarse das axudas da primeira columna, tamén coñecidas como axudas directas, debería ser moito menor. “Pero en Madrid hai intereses políticos para seguir subvencionando aos terratenientes de toda a vida”, denunciou Iraola. Pola súa banda, Andoni García considera que no Estado español –outros tantos en Hego Euskal Herria- só un terzo dos perceptores de axudas desacopladas debería ter dereito a iso en por si. “Un dato significativo: No Estado hai preto de 900.000 perceptores, dos cales máis de 300.000 están xa retirados”.

Doutra banda, a desacoplación non é total. O primeiro alicerce da PAC mantivo unha serie de axudas ligadas á produción, pero só para algúns sectores: leite e carne de vaca, ovella, remolacha, arroz, cereais proteicos (soia, trigo, cebada...). Aos demais exclúeselles Bruxelas, e isto considérase inxusto por parte de EHNE-Bizkaia, aínda que a maioría dos agricultores e gandeiros do País Vasco traballan en áreas susceptibles de recibir axudas.

A primeira columna a paga a UE na súa totalidade, e no que respecta ao País Vasco, a distribución do diñeiro vén decidida desde Madrid e París. As axudas do segundo alicerce fináncianse a partes iguais entre Bruxelas e as administracións locais. Os sindicatos vascos están a negociar agora coas institucións da CAV, Navarra e Aquitania as súas condicións laborais, que entrarán en vigor ao longo de 2015.

En Iparralde lográronse avances nalgunhas áreas, segundo Mixel Berhokoirigoin. No caso do Sur é pronto para dicir nada, pero está claro que, polo menos, as axudas da segunda columna non se consideran antibióticos nin velenosos. “A UE debería aumentar a cantidade de diñeiro para a segunda columna”, díxonos García, “porque iso é o que ten que ver coa realidade do sector, que promove o emprego, que apoia a quen están en condicións difíciles… En definitiva, un modelo máis sostible”. EHNE-Bizkaia ten claro o camiño para reforzar o financiamento do segundo alicerce: deixar de dar axudas de primeira columna aos/as agricultores/as non profesionais.

En opinión de Mixel Berhokoirigoin, “podería dicirse que os dous alicerces da PAC están enfrontados: o primeiro pretende arranxar o que rompe, o primeiro porque se dá sen criterio social, e trae consigo a desaparición de emprego e a desertización”. O problema é que o 80% do orzamento está destinado a quebrantar, e só o 20% está destinado a solucionalo. A xuízo dos sindicatos vascos, o máis triste é que cando se puxo encima da mesa esta última reforma da PAC, fai dúas ou tres anos, a Comisión Europea presentou un discurso moi esperanzador, totalmente crítico coas políticas de entón. “Ao final, con todo, non satisfixeron a esperanza que xeraron”, di Andoni García, desconsolado. Berhokoirigoin ten claro que a principal razón de que se haxan distorsionado paulatinamente (coidado do medio ambiente, repartición máis equitativa de axudas...) é o lobby, o lobby sempre.

Mulleres agricultoras, as máis excluídas

En 2012, os investigadores Isabel de Gonzalo e Leticia Urretabizkaia publicaron As mulleres baserritarras; análise e perspectivas de futuro desde a Soberanía Alimentaria (Mulleres baserritarras: análise e perspectivas de futuro desde a perspectiva da Soberanía Alimentaria). Na primeira parte do libro, Isabel de Gonzalo falaba detalladamente da historia da PAC e da súa influencia actual no cultivo de Hego Euskal Herria, sobre todo desde a perspectiva de xénero. O autor destacou que as reformas levadas a cabo desde 1992 prexudicaron especialmente ás mulleres agricultoras. Sobre todo a partir de 2003.

En palabras de De Gonzalo, hai aproximadamente unha década a entrada en vigor de subvencións desacopladas, é dicir, vinculadas non á produción senón á mera propiedade do solo ou do gando, beneficiou a cultivos de gran tamaño e, como é de supor, aos modelos de produción pequenos e tradicionais. Aos modelos nos que se atopa a maioría das mulleres agricultoras.

No seu estudo, De Gonzalo analizou desde a perspectiva de xénero as axudas da NPB en Hego Euskal Herria, para o que tivo que facer fronte á falta de información. De feito, os datos sobre a distribución destas axudas non adoitan estar desagregados por sexo. “A falta de datos ten un significado político importante”, escribiu, “porque é imposible medir si está a terse en conta o criterio de igualdade na distribución das subvencións”. O investigador tivo que acudir á lista de destinatarios da axuda e comprobar un a un o nome e apelidos de cada un deles. Pero tivo que conformarse coas cifras de 2008, xa que a lexislación de protección de datos vixente desde ese ano impediulle coñecer a identidade dos destinatarios.

De Gonzalo recompuxo os gráficos cos datos de 2008, os mesmos que aparecen na páxina de á beira. É evidente que no caso das persoas físicas –hai que ter en conta que algúns destinatarios son empresas, non individuais–, as mulleres perciben menos subvencións da PAC que os homes. E canto maior é o importe da axuda, menor é a porcentaxe de mulleres que recibe, tal e como se mostra no cuarto gráfico.

Os datos de 2008 non son os máis recentes, con todo. Excepcionalmente, o Goberno de España publicou algúns datos correspondentes a 2012 con diversas clasificacións por sexos. En canto aos perceptores de axudas europeas, as porcentaxes son practicamente os mesmos que en 2008: En Hego Euskal Herria, o 68% das persoas físicas que recibiron axudas directas da PAC foron homes.