Amparo Viñuales leva 18 anos como enfermeira no centro de saúde de Isaba e desde novembro de 2011 é concelleira no Concello de Roncal. Coñece ben as carencias do val e das zonas circundantes. O pasado 14 de marzo compareceu no Parlamento de Navarra para dar conta dos resultados. Subiuse á tribuna de oradores e falou da necesidade de garantir un servizo mínimo de saúde nas zonas rurais, co fin de suscitar o debate entre os partidos políticos. Viñuales acudiuse en representación dos 170 concellos que apoiaron a iniciativa. Inútil. O proxecto de lei non foi admitido a trámite, xa que UPN e pp votaron en contra e o PSN abstívose.

O ocorrido deixou en evidencia as luces e sombras da montaña: a vontade da cidadanía de participar e avanzar ante as necesidades descoñecidas, por unha banda, e a “indiferenza” e o “desprezo” das autoridades que viven mirando ao embigo urbano, por outro, segundo denunciaron os promotores da iniciativa. Con palabras máis ou menos suaves, todos os interlocutores dixéronnos o mesmo: No val de Aezkoa reunímonos con Mikel Aoiz e Ainhoa Mendia, profesores da escola de Garralda; o alcalde de Abaurregain e gandeiro Patxi Encaixa; e en Salazar, Gustavo Goiena do centro de interpretación de Otsagabia e Jezabel Oroz, membro da asociación Bizirik gaude.

A actitude dolorosa dos políticos

A iniciativa, que busca garantir un servizo sanitario de calidade, arrincou en Altos Pireneos, por temor aos polémicos cambios que realizará o Goberno de UPN o próximo 5 de maio en Atención Primaria e Emerxencias. “Non pedimos que se constrúa un hospital na zona, senón que se cumpran os mínimos; facer unha análise das necesidades locais e adecuar os recursos á nosa realidade”, coméntanos Viñuales [na foto], sobre a paisaxe abrupta da rede sanitaria: “Sabemos que estamos lonxe da capital e que temos unha orografía especial, por iso pedimos que se apliquen protocolos especiais, tanto no val de Uztárroz como no Corella da Ribeira. As necesidades son parecidas, e así o reflicte a nosa proposta, apoiada por 170 concellos de todas as cores de Navarra”. Con todo, os grupos parlamentarios que se negaron a debater sobre o tema tamén mostraron unha actitude máis fría.

“É unha vergoña”, di a enfermeira de Isaba: “Algúns políticos non sabían onde estamos, non tiñan argumentos… a actitude do PSN pareceunos especialmente dolorosa”. Destacounos que máis que os medios que hai requiren un uso correcto dos mesmos: adecuar os vehículos, manter os servizos de ambulancia, mellorar a accesibilidade –rede de transporte público-, utilizar helicópteros en caso de emerxencia e contar con profesionais cualificados, entre outros. “Mesmo con extremos de tamaño, seguiremos loitando. Os do Val somos ‘moi nosos’, pero a realidade é máis teimosa e ensinounos que a colaboración pode dar os seus froitos”.

Marxinar o pesimismo

“Correspóndenos a nós movernos a favor do noso”, dinos Jezabel Oroz (na foto da esquerda), Zaraitzu, carteiro do val e membro da asociación Bizirik Gaude. “Loitamos contra as Casas de Irati, contra o gasoduto, por un sistema educativo digno… Non imos cambiar a situación de golpe, pero se queremos quedarnos aquí estamos obrigados a traballar conxuntamente todos os habitantes dos vales, de Aezkoa, Salazar e Roncal, así como das zonas de almadía e de Iparralde. Os problemas son parecidos”.

Da mesma opinión é Gustavo Goiena, técnico da oficina de turismo e centro de interpretación de Ochagavía [na foto de abaixo]: “Para superar o muro que nos puxeron en fronte é fundamental que cada un deixe de mirar só ao seu e acorde entre todos os pasos a dar”. Púxonos como exemplo a “megalomanía” que se dá a algunhas infraestruturas dos vales: “Non podemos empezar a construír grandes instalacións na nosa contorna porque así o fixeron os de á beira, por exemplo, as salas de cultura, por citar un caso hipotético. A culpa non é só do Goberno”.

A asociación Bizirik Gaude quere aparcar mensaxes de victimismo e mirar ao futuro con esperanza para reivindicar que vivir e traballar nos Pireneos é algo que merece a pena, sabendo que están “en estado de alarma”. Oroz recíbenos no bar da comunidade de Sartze, a 10 quilómetros de Ochagavía, na antiga casa que foi escola. “Aquí reuniámonos alumnos de 3 a 15 anos; espero que non cheguemos a esta situación”, dinos, falando da decadencia da poboación, que coñeceu tempos máis difíciles, que hai máis novos que fai cinco ou seis anos, e que iso ten que ser un acicate para seguir loitando.

Unha das claves é concienciar aos propios. “Si repetimos aos nosos fillos e fillas que é necesario para aprender duro, para buscar traballo na cidade… Ou ao mozo que termina os seus estudos en Pamplona e volve aquí ‘Que demos estás a facer aquí? Eu cría que chegarías a ser ministro!’… Hai que facer o contrario, mostrar alegría e animar á xente, aprender a valorar o noso e ensinar: relacións próximas, medio ambiente, etc.”.

“Considérase un tolo ao mozo que vén traballar como gandeiro”, respondeu Goiena. “Antes quizá máis, porque a crise golpeou tamén á cidade. Deixa as ovellas e vaiche a casa de Volkswagen! Viñuales cre que a crise pode empuxar a máis novas ás zonas rurais si desenvólvense as políticas axeitadas: “O que pasa é que as autoridades apostaron claramente pola cidade; a nós, nin nos ouven”.

A compañeira do centro de interpretación de Ochagavía centrouse no modelo turístico: “A lema do Goberno de Navarra é: ‘Apúntache en Pamplona, vai pasar o día a Irati, ás Bardenas ou a algún outro sitio, mira o bonitas que son, pero volve durmir aquí”. Os axentes dos Pireneos teñen como obxectivo que os visitantes pasen a noite alí. “Para pagar os traballos de gardas forestais e mantemento apenas temos diñeiro, por iso empezamos a cobrar por aparcar na selva”.

Pamplona destino

Ainhoa Mendia e Mikel Aoiz, profesor da escola de Garralda, sofren na súa pel os problemas que xera vivir e traballar lonxe da capital [na foto de abaixo]: “Até hai pouco, era difícil que un profesor quedase todo o curso, porque a maioría das persoas queren vivir en Pamplona. Propuxemos varias medidas e o Goberno aprobou algunhas. Por exemplo, o profesor que aquí consegue traballo ten a opción –prioritaria– de pasar tres anos. Isto achégalles unha certeza diferente á doutros centros”.

En toda Navarra, os estudos postobligatorios pódense cursar no propio pobo ou en centros próximos, excepto nos Pireneos. Os mozos de 15-16 anos teñen que ir a Pamplona –a súa referencia directa é o instituto público de Eunate–, e iso ten un custo para os de casa. “Talvez lograríase reter aos mozos máis tempo se se impulsasen estudos axeitados á contorna”, coméntanos Jezabel Oroz, membro de Bizirik Gaude. “Si en Lumbier houbese carreiras relacionadas coa madeira, para poder traballar neste sector… Aos poucos están a xurdir cousas, pero aínda quedan grandes ocos”. Ao finalizar os estudos só queda o 10% dos mozos traballando no pobo, na agricultura ou no turismo, pero un é duro e o segundo só funciona uns meses.

Doutra banda, Ainhoa Mendia, alcaldesa tamén de Oroz-Betelu, díxonos que os concellos están fecheiros para facer fronte aos gastos de mantemento do edificio (calefacción, auga, luz…) e queixouse de que o Goberno destina axudas en función do número de nenos: “Por exemplo, no centro de Aoiz o número de alumnos é triplo. Pois, como o quecemento do noso edificio é o dobre de caro, a cantidade que recibimos é dun terzo”.

Discriminación positiva, máis aló dos euros

Precisamente, as axudas por habitante son unha das fontes de problemas, tanto na educación como en calquera outro sector. Si nos últimos 40-50 anos o número de habitantes baixou a un cuarto, as axudas tamén se reduciron drasticamente e as necesidades aumentaron.

“Con todo, cando pedimos discriminación positiva, máis que en diñeiro, referímonos á modificación das leis para que, entre outras cousas, o mozo emprendedor que quere ser un animal ou empezar a comercializar un produto teña máis fácil o camiño”, explica Goiena.

O Plan Estratéxico para o Desenvolvemento dos Pireneos, presentado polo Goberno de Navarra en 2006, espertou entón certa esperanza, pero os interlocutores denuncian que se quedou en nada. “Apostaron polas infraestruturas e construíron a Autovía do Pirineo”, dinos Aoiz, profesor de Garralda. “A estrada pasa por alá abaixo, non nos toque!”.

"Para nós Sangüesa, Lumbier e Aoiz non son os Pireneos", acláranos Goiena. “Cando as autoridades din que investiron non se cantos euros na montaña… Temos moitas realidades diferentes. En Lumbier hai 1.400 habitantes, máis que no val de Salazar”.

O alcalde e gandeiro de Abaurrea Alta, Patxi Encaixe, tamén nos falou sobre a maliciosa interpretación das estatísticas [na foto de abaixo]: “Dinnos que somos caros, que queremos crear dúas Navarra, cando son eles os que están niso: Pamplona e quizais Tudela por unha banda e todo o demais polo outro”. Fálanos do Programa de Desenvolvemento Rural Sostible que se renova cada catro anos: “A porcentaxe máis ampla aproveitárono para facer a Canle de Navarra, cando non queren nin na Ribeira!”.

Por unha agricultura sostible

Encaixa ten 32 anos. Hai dez anos foise de Burlada ao monte coa intención de quedar coa súa parella. A súa filla é unha das dúas nenas nadas o ano pasado en Aezkoa [na foto].

Cóntanos que hai catro ou cinco gandeiros máis de 30 a 40 anos e el ten 500 ovellas de leite: “Son demasiadas, pero como as axudas do Goberno de Navarra están orientadas a grandes explotacións… promoven pequenas granxas máis sostibles en Ipar Euskal Herria. Aquí a gandaría está a piques de morrer: hai que ter unha chea de cabezas de gando, construír grandes infraestruturas, non temos licenza para instalar matadoiros, limítase a venda directa… Aplícase a lexislación do Departamento de Industria; as normas son as mesmas para unha empresa como a Enaquesa de Roncal e para o pequeno quero”.

Así mesmo, xestionan de forma diferente as axudas europeas alén dos Pireneos: “Unha parte é manexada aquí polas comunidades, e en Iparralde é xestionada directamente pola Cámara de Agricultura do País Vasco, aínda que baixo control. Alí teñen máis posibilidades de facer fronte ao modelo especulativo, a pesar dos problemas que teñen”. O feito de que en moitas granxas as parellas novas traballen demostra que a gandaría está máis viva, segundo Encaja. “Se cambiasen a lexislación e permitísennos completar o ciclo de venda de produción, non teriamos necesidade de subvención”, díxonos.

Encaixa puxo as súas esperanzas nas eleccións que se celebrarán dentro de quince meses, pero fai súa a posición dominante entre os axentes do Pirineo navarro: No caso de que algo cambie, os que queiran vivir nela deberán impulsalo, sobre a base da colaboración.