Que pasou na guerra do 36? Existe un consenso mínimo de memoria en España? E no País Vasco? Cal será o relato daquela guerra civil? 75 anos despois do seu fin, en xeral, existiron polo menos dous enfoques principais e hainos en España. E que e como foi a Transición? Modélico. O nivel de consenso en España alcanzouse grazas, entre outras cousas, á elaboración de memorias sobre a morte de Adolfo Suárez e Cóntame. Desde Euskal Herria vese diferente: hai un espazo amplo que ve modélico, e hai un campo aínda máis grande que se ve inadecuado, que aínda reivindica unha segunda transición. Case corenta anos despois.

Cal é o relato internacional do conflito do Oeste do Sahara? Fóra do consenso de non utilizar a violencia para conseguir obxectivos políticos, onde está o consenso actual de católicos e protestantes sobre a memoria do conflito de Irlanda do Norte? Tras o proceso de paz nO Salvador, como velarán os asasinatos de Óscar Romero e Ignacio Ellacuría os herdeiros da teoloxía da liberación e os fillos de AREA? Os actuais mandatarios de Serbia, Croacia e Bosnia Que uniron desde o punto de vista da guerra entre eles? A memoria da Guerra Fría pode ser a mesma despois de ler, por exemplo, Polo ben do imperio do historiador catalán Josep Fontana?

Iñigo Cabacas faleceu hai dous anos en Bilbao tras ser alcanzado por un pelotazo de goma lanzado por un axente da Ertzaintza que realizaba labores de auxilio. O fiscal superior do País Vasco, Juan Calparso, afirmou que todas as posibilidades de que se trate son abertas, pero tamén que se pechen. Poida que non haxa ertzainas nin mandos culpables. De quen é vítima? E o panadeiro de Pamplona, Anxo Berroeta? Vanse a pór as autoridades do Goberno Vasco en mans de Mariano Rajoy porque o seu Goberno non trata ás vítimas do GAL como vítimas de ETA? É posible estruturar a media de puntos básicos sobre a memoria cando se trata dunha memoria tan diferente ás vítimas de ETA e ás vítimas do Estado?

En canto á memoria, parece que a forza é máis significativa que a vontade, sobre todo porque se fai historia con ela. Se o Estado derrotou a ETA, ten sentido insistir tanto en pedir aos perdedores que renuncien á súa memoria e á súa traxectoria política? O obxectivo é fixar a convivencia ou a memoria do vencedor? Que se quere que recoñeza Bildu ou sortu que a estratexia de loita armada foi un erro histórico e que se equivocaron? Quérese que ETA diga iso?

O secretario de Paz e Convivencia do Goberno Vasco, Jonan Fernández, suxeriu nesta revista que a esquerda abertzale debe facer unha crítica do seu pasado para que recoñeza que, polo menos, a dor causada ás vítimas non foi xusto. E ten toda a razón, matar a alguén é totalmente inxusto, non se pode buscar xustiza na acción da guerra ou da violencia, nin no uso lexítimo da violencia dos Estados. Pero hai unha marxe desde o recoñecemento de que non foi xusto até o punto de que ETA negou a súa existencia e o seu pasado. Ao abordar a memoria do conflito vasco existe un importante traballo de verdade, de xustiza e de reparación que cada parte deberá realizar unha crítica rigorosa do seu pasado e da súa actuación. Pero tamén nese empeño de facer memoria existe un empeño decidido por asentar a visión dos gañadores e para iso, por exemplo, é moi importante que os presos vascos estean no cárcere –“non hai impunidade, a xustiza cúmprese”–; ou si salguen, aceptando as condicións que van facer ao servizo da memoria que se quere construír. E as condicións nunca son as mesmas, senón que están ligadas ao equilibrio das relacións de forza e dereitos e á convivencia.

Na sociedade está moi arraigado que as negociacións de Alxer ou a negociación técnica tras o cesamento do fogo de Lizarra-Garazi, a paz a cambio dos presos, non sería nada. Pero ETA perdeu os trens un tras outro e chegou sen forza a esta última estación. Ou, se se quere explicar doutra maneira, cre que pode conseguir os seus obxectivos doutra maneira.
De face a dez anos, cal será o traballo de memoria, que favoreza a convivencia ou que faga fincapé na crónica do vencedor?