Zubieta é un barrio de carácter popular que comparten os municipios de Usurbil e Donostia. Segundo os datos de 2011, ao longo da semana o 80% dos veciños e veciñas falan en eúscaro, fronte ao 61,5% dos fins de semana. É un barrio euskaldun e rural. O plan de hai uns anos consistía na construción de 3.000 vivendas, un centro penal, unha incineradora e un gran espazo para camións, entre outros edificios. Ao final, só construíronse algunhas vivendas. Se se cumpriron as previsións, o cambio podería ser brutal. Que tipo de poboación atraería o proxecto? Como influiría nos costumes lingüísticos? No Concello de Donostia-San Sebastián, esas inquietudes centráronse nos medios de comunicación. Quizais o de Zubieta é o exemplo dun plan urbanístico incrible, pero os casos de menor entidade son moitos. A mesma preocupación xurdiu no Concello cando se abriu o gran comercio Urbil en Usurbil: Traerá Urbil novos habitantes a Usurbil e eses serán euskaldunes? Garantirase a atención en eúscaro no centro comercial?

A localidade biscaíña de Gatika contaba en 1981 con 888 habitantes, na actualidade 1.623. O coñecemento do eúscaro situouse no 90% en 1981, fronte ao 71% de 2011. O coñecemento e o uso descenderon en ambos os casos, e o membro de UEMA Miren Segurola mostrouse preocupada pola situación. Que pasou? Como consecuencia da decisión de desconxestionar Bilbao, nos pobos pequenos da zona construíronse un gran número de casas. Os pobos pequenos euskaldunes están a transformarse, xa que os que se foron a vivir alí son castellanoparlantes.

Da reparación á adopción de medidas

Non se pode dicir que a organización lingüística e territorial nunca se uniron, nin que historicamente se fixeron referencias, pero non é habitual vincular a organización territorial coa comunidade vasca. En xaneiro, as I Xornadas de Territorio e Lingua organizadas pola Deputación Foral de Gipuzkoa, UEMA e o Consello en colaboración coa UEU xeraron gran expectación. Reuniuse moita xente, da cultura vasca e doutros ámbitos, como arquitectos, xuristas, etc. Parece que chegou o momento de abordar o tema en serio, e as xornadas non foron máis que o punto de partida.

As tres entidades citadas subscribiron en maio de 2012 un convenio de colaboración co obxectivo de abordar este tema de forma decidida. O seu obxectivo é preparar un instrumento ou medidor que analice os posibles efectos lingüísticos derivados da organización territorial e o traballo social. Ocuparémonos da primeira. Que significa desenvolver unha ferramenta? Pomos un exemplo relacionado co medio ambiente. Supoñamos que un concello quere urbanizar un espazo natural importante. Seguindo o protocolo puxo en marcha a ferramenta de medición de impacto ambiental. Realizouse unha avaliación e déronse conta de que o bosque que hai neste espazo natural é un tesouro, que hai que coidar, e que o proxecto urbanístico prexudicaríalle. Deciden non urbanizar. Tamén poderían decidir que é a zona a protexer, pero decidiron urbanizar tesouros. No entanto, adoptaranse as medidas correctoras necesarias para minimizar o dano. No medio ambiente, e máis recentemente no xénero, os instrumentos de medición de impactos están desenvolvidos, por dicilo dalgunha maneira, aplícanse métodos de prevención. Tamén analizaron o funcionamento das ferramentas de ambos os ámbitos e os instrumentos de avaliación de impacto lingüístico que teñen no estranxeiro. Sobre todo traballaron os modelos de Flandes e Gales.

O director de Eúscaro da Deputación Foral Zigor Etxeburua contounos a diferenza entre previr e reparar: “Somos expertos na normalización do eúscaro, levamos 30 anos corrixindo os danos, todos os que son e os que non son capaces de corrixilos. Aínda non pensamos un sistema para aplicalo antes de facer nada, é dicir, pensar antes de dar o paso. Aplicámolo e logo solucionámolo”.

A Deputación elaborou a versión beta da ferramenta de medición de impacto lingüístico e presentaraa nas próximas xornadas. Mentres tanto, a ferramenta será testada no plan territorial parcial da comarca de Tolosaldea. Isto significa que no plan territorial engadiráselle como informe e poderán realizar unha avaliación do impacto lingüístico. O Concello terá en conta estes resultados se o desexa e si non quere non, porque non ten ningún requisito. Para obrigar, a Deputación debería crear unha normativa.

Non imos deixar que os castellanohablantes vivan aquí?

O tema é delicado. Na anterior lexislatura, Zigor Etxeburua estaba a traballar no Consello de Donostia-San Sebastián e sobre a mesa estaba o xigantesco proxecto de Zubieta ao que nos referimos. No Consello Asesor do Eúscaro propúxose analizar os modos de prevención de Zubieta e quentouse o ambiente: “Estás a dicir que os castellanohablantes non poderán ir vivir a Zubieta?”. En opinión de Etxeburua o tema é perigoso: “Expós coidar o que hai e parece que queres arrinconar aos demais. A xente primeiro capta o lado escuro do tema. O debate político que pode ter este tema pode ser grande. Ten ese risco”. A Deputación non quere que haxa un debate sobre o tema no local, senón que o quere traballar no marco académico. O 12 de maio, da man da UEU e a Fundación Asmoz, impartirase un curso online sobre organización territorial e lingua.

Destino das zonas respiratorias

Un proxecto urbanístico pode afectar lingüisticamente a calquera tipo de pobo ou cidade, independentemente de que a zona sexa ou non moi euskaldun, e ademais non hai por que pensar que tal influencia debilite necesariamente á comunidade vasca. Pode suceder o contrario. Con todo, a Deputación Foral de Gipuzkoa, UEMA e o Consello priorizaron aos municipios nos que a situación do eúscaro é boa. O obxectivo é claro: coidar o que está ben, non dar pasos atrás e actuar de forma preventiva á hora de dar novos pasos.

Miren Segurola é membro de UEMA e comparte a sensación de Etxeburua: “Vimos exemplos prácticos á vista, pero non soubemos facer fronte a eles, porque non hai ferramentas suficientes, e seguramente a política lingüística expúxose nun ámbito moi lingüístico, non tanto en relación co impacto que puidese ter a organización territorial”. Nos seus 22 anos de actividade, UEMA apenas traballou no fomento do desenvolvemento socioeconómico e sociocultural no territorio vasco. Agora abordouse o tema e, tirando del, UEMA ve dous perigos. Nos pobos pequenos, se non hai desenvolvemento satisfactorio, desaloxaranse. Por exemplo, si para ter un servizo de autobús necesítanse 1.000 habitantes, un pobo de 950 habitantes estará disposto a construír as súas casas para atraer a novos cidadáns. O segundo risco é que o desenvolvemento da linguaxe non tida en conta pode debilitar as zonas respiratorias.

A través de UEMA, están a realizarse talleres coa poboación das zonas respiratorias. Tiveron éxito nas seguintes localidades: En Gipuzkoa atópanse Getaria, Orio, Zarautz, Bergara, Azpeitia; en Navarra, Araitz, Baztan, Goizueta; en Bizkaia, Markina-Xemein e Lekeitio. Até xuño actuarán nas seguintes localidades: Deba e Tolosa en Gipuzkoa, Bortziriak e Etxarri-Aranatz en Navarra, Otxandio en Bizkaia e Aramaio en Álava. Estas comunidades de falantes teñen unha gran importancia, polo que é imprescindible incidir nas actitudes deses cidadáns. O obxectivo é que estas zonas se manteñan así. Doutra banda, Segurola afirmou que “si dicimos que da expansión das zonas respiratorias xurdirá Euskal Herria euskaldun, os habitantes das zonas respiratorias non estamos sós nas zonas respiratorias, a actitude que podemos adoptar con respecto ao idioma pode ser moi contaxiosa, podemos influír moito”.