Partiremos do pobo de Mañaria, atravesado por canteiras. De todos os xeitos, si quérese acurtar a excursión, tamén se pode facer por encima de Urkiola. Nada máis entrar no pobo, vindo de Durango, deixamos o coche no aparcadoiro situado á esquerda. Pómonos as botas, cruzamos a estrada e retrocedemos polo camiño que sobe, deixando a canteira á nosa dereita. Tamén podemos tomar a GR-229 que pasa por Mañaria, tomando como escusa o ídolo de Mikeldi, que percorre o Duranguesado.

Subindo a costa deixamos Mañaria abaixo. Seguindo a estrada, chegaremos ao caserío Larreakapanaga e subiremos pola pista que hai á dereita. Quentando o fol, atentos ás pedras, viramos sempre á dereita, á altura de Untzillatx. Debemos dirixirnos cara ao sueste polas pistas de saída do piñeiro, pasando pola ladeira do peñascal de Untzillatx. A medida que gañamos altura e mirando cara atrás, veremos as entrañas do Mugarra que a canteira deixou á vista, e á súa esquerda o Collado de Mugarrikolanda, Artatxagana e Leungana.

Calera de Salinas

Na ermida de San Martín unirémonos á GR. Urkiola atópase a 3,6 quilómetros, pero antes de alargar o paso, podemos ver a ermida que alberga as lendas dos xentís e as covas que hai detrás dela. Continuamos polas saias de Untzillatxe e, unha vez saciada a sede na fonte de Otxaortiaga, poderemos ver ao noso obxectivo Saibigain. A chabola de Elosu indícanos que temos cerca o pescozo do mesmo nome. Aínda que o poste de madeira apunte cara a Urkiola, dirixirémonos cara a Untzillatx en busca de vistas. Á altura, mirando á dereita e de lonxe, á cima de Anboto, xusto detrás do collado de Asuntza e de Urkiolamendi. Nada máis retroceder a pista descenderá en dirección á estrada que conduce a Urkiola.

O fermoso calero das saleras espéranos. Existen documentos que indican que estaba en activo no século XIII. En 1670 construíuse alí o cal para o retablo da igrexa de Urkiola, utilizando para iso unha pedra calcaria procedente de Untzillatx. Seguindo o bordo da estrada, pasamos polo caserío Santigaztelu e seguindo o poste que sinala o camiño cara a Urkiola, ascenderemos até atoparnos co tres cruces do calvario. Alí poderemos gozar dunhas vistas que nos farán esquecer fatígalas da ladeira arriba.

Urnas de Urkiola

Nun primeiro momento dirixirémonos ao corredor formado polos bidueiros e despois háxalas trasmochas. E en Urkiola vainos a coller o receo no que hai poucos bidueiros. De feito, si o topónimo Urkiola indica a necesidade que se facía no bosque, en torno ao corabaso do bidueiro, por que hai tantas debas lepamotz e tan poucos bidueiros? Os bidueiros son bosques de transición, xa que o bidueiro é unha especie colonizadora –pioneira–. Pode repochar as zonas queimadas polos incendios debido ao seu rápido crecemento. Pode ter até 30 metros de altura e, como deixa penetrar a luz, baixo as súas copas poden crecer outras árbores, como as haxas. E cando as haxas crean bosques maduros substitúen ao bidueiro.

O bidueiro ten outra característica que o fai especial. A súa superficie é de cor esbrancuxada de prata, polo que a miúdo se utilizou como fito natural dos terreos. A maioría dos bidueiros que ven hoxe en día na zona de Urkiola foron plantados por misioneiros que se fixeron cargo do Santuario en 1970.

O “meteorito” de Urkiola

Continuamos polo corredor que se penetra no bosque e atoparémonos coa ermida do Santo Cristo e máis adiante, achegándonos ao santuario, a neveira. Ao seu lado atópase San Antonio de Urkiola e fronte a el o famoso “meteorito”. Os vellos mirábano como un lóstrego e adorábano como unha acha que caese sobre o sol. As xentes de hoxe, polo menos as científicas, non teñen máis que como un pedazo de pedra. Sen moita admiración, din que é un conglomerado de minerais sedimentados que ten o nome común de “puding”. O 29 de novembro de 1929 instalouse o “meteorito” na zona actual, por orde do párroco de Urkiola. De feito, antes atopábase nunha montaña próxima.

Dise que San Antonio é o patrón dos que queren casar e teñen mala memoria, e polo si ou polo non démoslle dúas ou tres voltas á pedra, pero esquecémonos de lembrar en que dirección e en que dirección hai que dar as voltas. Xunto á pedra conxugal atópase o fillo da árbore de Gernika, lembrando que un día de San Antonio de 1854, Iparragirre cantou por primeira vez no País Vasco a canción Gernikako Arbola. Non se pode entrar no santuario e contemplar o inconcluso edificio con asombro. A principios do século XX, decidiron abandonar definitivamente o inmenso edificio proxectado nun ambiente de gran calidez relixiosa. Ao parecer, tamén naquela época houbera unha crise de ortos.

Batalla de Saibi

Cruzamos a estrada de Vitoria-Gasteiz e cruzamos entre as pousadas para dirixirnos a Saibi seguindo as marcas brancas da PR-BI 83. Só quedan 2,3 quilómetros para a cima, e si miramos cara atrás emocionaranos unha paisaxe espectacular. Pódese realizar pegando á pista ou tomando un carreiro á dereita no poste de sinais que marca cara a Barazar. Pronto veremos a cruz do cume redondo de Saibi.

A cruz é un monumento aos gudaris vascos, xa que Saibigain foi un lugar de resistencia contra os franquistas durante a Guerra do 36. Entre o 6 e o 15 de abril de 1937 houbo duros enfrontamentos entre os dous bandos, que acabaron sendo derrotados polos fascistas. Xunto á cruz atopamos dúas caixas de correos, un poste xeodésico e unha mesa de orientación. E toda a cordilleira do Anboto para deleitarlle os ollos. Detrás de Arrietabaso atópanse Mugarra zulatua, Untzillatx, Axtxiki, Alluitz, Infernuzubi e Anboto.De lonxe tamén se poden ver a serra de Aizkorri e Aralar. De volta, Gorbeia e Lekanda.

É a hora de volver. Nós, de todos os xeitos, seguimos adiante. Amarrar ao PR, atravesar o portillo do valo e virar á esquerda cara abaixo: Fixemos os montes que hai entre Deabru Atxa e Arrietabaso. E volvemos a Mañaria pola pista da parte baixa dos montes Eskuagatx e Ezkillar, que en 1871 acabaron co último oso de Bizkaia. Pero iso é outra excursión.