Ti viches nas sesións do pobo aos bertsolaris que aparecen agora no Campionato. Recibiches algunha sorpresa?

Pasar da marcha de verán á preparación do campionato tamén é traumático para os bertsolaris. Porque o campionato é outro bertso. Case outro xénero. Faise doutra maneira, a xente espera outra cousa, cada un quere dar outra cousa, o foco ponse noutros lugares... cando se fai público faise duro ver aos nosos compañeiros tan fecheiros, tan ríxidos e tan atados. Pero empatizas porque te imaxinas aí tan atado e facendo un bertso tan vistoso, para non cometer erros. Sobre todo nas primeiras fases, xa que a preocupación dos bertsolaris é que pasen polo menos a primeira fase, para ter unha segunda oportunidade. Este vínculo vese nas actitudes e nos versos. A medida que avanzan as fases obsérvase máis soltura e máis normalidade.

A maioría dos bertsolaris coñézoos no escenario. Pero desde fóra deime conta de que un Unai Agirre deixou a impresión na cabeza da xente. Ou Agin Laburu, que a xente non o esperaba. Ou o bertso de Odei Barroso que a xente sente moi doce e a gusto. Ou Nerea Elustondo tamén fixo un gran esforzo e quedou coa vontade da xente. Quizá non me asombren tanto que os coñezo. Pero algúns se quedaron á cabeza do público en xeral.

Caras coñecidas quedáronse fóra. Ten un prezo caro para os bertsolaris?

Antes de empezar o campionato xa sabemos o que está en xogo, os riscos que ten. Si sacas un bo campionato, é un gran premio, esa acollida da xente, o éxito que non hai nas prazas, tanto mediático como unha enorme dose de aplauso... pero tamén ten o outro lado, o risco de caerse encima do fío. No momento estamos aí no bulebule e parece que é algo vital e iso é o máis importante do mundo; logo hai que velo coa distancia e relativizarlo.
No bertsolarismo, o campionato adoita ser un fito, pero non é a base. Non nos despistemos. Os máis espectaculares son os campionatos, pero a base e o realmente importante son os programas de fin de semana. A humildade do campionato e as alegrías e penas do campionato están ben, pero co tempo, por sorte, se relativizan e virá a sesión de Zeanuri, a de Aniz, a de Bilbao... son as que realmente manteñen o bertsolarismo ao ano.

Os bertsos que cantou para o bertsolari poden ser o seu tesouro. Que peso teñen no teu tesouro os versos da praza e os da competición?

Pola contra gárdanse uns e outros. No campionato hai moitas cámaras, moitos ollos e oídos postos nos versos e sácanse versos como pezas dunha serie limitada de pintores. É coma se centrásemonos/centrásemosnos moito máis nesas pezas, quedan máis na memoria, rexístranse máis, grávase, difúndese... Nas prazas os bertsos non son obras de serie tan limitada, entre moitos bertsos é máis fácil que pasen. Pero teñen outro valor. O verso da praza ten moito máis que ver co lugar e o momento. Foi unha perla incrible naquel lugar e naquel momento. Pode valer máis ou menos como peza, pero a explosión que xerou ese momento ao unirse non se pode comparar con nada máis. As pezas das prazas son pezas para medir doutra maneira. Sucedeu nese lugar e nese momento, en determinadas condicións, respondendo a unha situación determinada, seguindo unha palabra concreta... iso non volverá suceder. Ese é o valor do verso.

O campionato estendeuse a zonas menos vascófonas. Levas moitos anos nas prazas, como ves a situación do eúscaro no teu día a día?

A Asociación fixo unha aposta decidida e interesante para traballar a territorialidad tamén a través das sesións. O campionato dedícase á territorialidad, non debemos despistarnos de novo, e a función do campionato non é só decidir cal é o mellor bertsolari. Os máis interesados son os seus efectos colaterais. O máis interesante é a repercusión que ten a celebración da final en Barakaldo e a creación dunha escola de bertsolaris, tal e como o fixo. Esta é unha das funcións crave. Este ano, por exemplo, ter sesións en Oion, Murgia ou Maule é ideológicamente bonito como formulación. Gran asterisco. Tamén hai que sacrificar algunhas prazas que poden ser máis potentes, con maior accesibilidade ao público, máis rendibles economicamente...A situación
estrutural do eúscaro varía moito dun lugar a outro. Si é legal ou non... o bertsolarismo deixa unha pequena correa neses lugares: non é só o traballo dese día, xa se fai un traballo previo nos euskaltegis, nas ikastolas, e con iso e con esa cantidade de xente que pasa o día, estamos a esperar que deixen pegada. Na súa medida, pode deixar un bonito efecto.

Pídeselle o mesmo ao bertsolari nas zonas euskaldunes e nas non tan euskaldunes?

A menor diferenza nótase nos campionatos. O campionato adoita ser bastante neutro, é algo a nivel nacional e non importou tanto si estivo en Maule ou en San Sebastián. A situación sociolingüística de cada pobo nótase moito nas sesións de fin de semana. Hai diferenza entre cantar en Pamplona ou en Asteasu, Durango ou Gasteiz. Nas zonas moi euskaldunes e afeccionados ao bertsolarismo valórase máis a sofisticación ou a forza do propio verso. Normalmente o bertsolarismo pode ter outra función en zonas menos vascófonas. Quizá a xente pídalle outra cousa ao bertsolari: a sesión adoita ser máis zumenta, máis dialéctica, máis centrada no contido, menos valiosa para a forma... pero a xente tamén se educa.

En todos estes anos da praza detectaches que o eúscaro se desenvolveu cualitativamente?

Eu creo que si, que se ha socializado unha linguaxe coa prensa, coa televisión, coa radio... hase estandarizado, hai referencias comúns e a canción actual toca moito ao detalle e ás palabras concretas e á xente gústalle iso. Quizá se multiplicaron as palabras e diminuíronse as expresións... O antigo versículo rimaba cos verbos, con catro palabras de rima facían dez mil versos. Aí tes que desenvolver os teus dotes para dicir as cousas de forma diferente. O modo de linguaxe que manexamos na actualidade é diferente. E a cultura escrita tamén influíu moito na improvisación. As rimas únense máis polos ollos que polos oídos. Moitas veces discútese “isto e isto é rima?” quen manda, escrito? Como se che mete no oído? Por iso digo que as rimas tamén son a miúdo visuais. Que o escrito ocupou, en parte, o seu lugar na boca, nos ollos na orella. Si antes a oralidad era unha diversión cotiá, hoxe en día predomina a cultura visual e escrita, é normal que a influencia se producise.

Maialen de fai 4 anos e esta. O campionato de 2001 supuxo un fito no teu bertsolarismo. É a evolución diso, ou en que che fixaches?

Entón, ese esforzo de narración e descrición en temas individuais (o da carta de Himalaya, que comezaba “Ola Maialen que tal”) non o tiña antes teorizado, aínda que máis ou menos intuitivamente sabía o que quería. Trátase dunha lectura posterior do bertsolarismo. O campionato adoita ser interesante para revisar o que se está facendo para un mesmo. Para quedar e facer unha lectura. A evolución en si mesma é ou debería ser constante en todos os ámbitos da creación. A competición sérveche de escusa para quedarche, pensar, revisar... Gustaríame pensar que evolucionei algo desde 2001. Un ano máis sigo nese empeño constante de innovar. Os cambios non son enormes, dun extremo a outro do estilo. Pero ven con perspectiva de tempo. Resúltame difícil dicirlle o que vai ser este ano. Teño unha intuición, sei onde quero ir.
A forma e o contido deben ir xuntos. Temos un espazo para traballar desde o punto de vista lingüístico, nas expresións, nesas voltas a dicir as cousas. Empecei por embelecelo en verso e logo quixen desecarlo. Estou nese camiño.
O meu obxectivo sería dicirllo. Falar de cousas da nosa contorna. Non bailar sobre o baleiro. Que aparezan temas do meu interese.

Campión por catro anos. Como a levaches?

Neste catro anos non estiven pensando cada día que era campión. Non levo tatuado. Hai momentos e compromisos nos que é responsable, a persoa que ocupa ese lugar simbólico es ti. Pero afortunadamente na miña vida e na miña bertsolarismo non cambiou moito nada, foi algo bastante normal. Para min a clave foi o campionato do ano 2001: cando me centrei no bertsolarismo, crin e púxenme “aquí estou e aquí quero estar”. Sentir que a túa palabra é máis escoitada... Levamos tantos anos, non vou facer máis prazas pola txapela, non vou ir a máis compromisos... No meu camiño, a de 2009 non foi unha revolución. O sentimento de preocupación era algo que precedía.

Gocei dese logro no momento. Despois non foi máis que unha éxtase de catro anos. Estiven moi tranquilo. Vivino moi compartido coa miña xeración. Eu vivino así, non me sentín unha figura sobresaliente. Si cheguei até hoxe ao bertsolarismo, foi en gran medida polo grupo. Así levei a txapela durante catro anos.

A muller e o poder é un tema. Poida que cústenos estar nese sitio. Talvez teña algo que ver con iso o ser muller. Algúns me dixeron que “non se ve un campión en ti”. Tamén é unha cuestión de estilo, eu non o subliño. Ou talvez o medo? Pode tela das dúas. Non querer subliñar pode ser un temor ou mesmo un desexo de vivir as cousas doutra maneira. A figura dos campións tamén está ligada ás xeracións. Compáranme con Andoni Egaña. Egaña foi campión en vinte anos, pero ademais foi campión cunha xeración que ten entre 10 e 15 anos menos que el mesmo. O meu caso é diferente. Unai Iturriaga, Igor Elortza, Jon Maia, Jexux Mari Irazu... xunto a eles síntome outro máis, a pesar de ser campión. Eu non sinto o líder nin a referencia de nada, non só eu. Sinto parte dunha contorna. Iso si, asumo o meu lugar, a importancia e simbolismo dese lugar. Tentei estar onde debía estar. Pero tamén tentei non estar en todos os sitios, porque cando non estaba á vista, non me gusta.

Este ano vas defender o teu txapela?

Non sinto que vou defenderme. Ao final, esa txapela non ma quitan; agora o que está en xogo é outra. Até agora sentiuse que imos defender a posición simbólica, eu, por paradoxal que sexa, sinto que non teño nada que perder. Neste caso podo perder o meu lugar simbólico, admítoo, pero pola contra non se pode perder no campionato. A única maneira de perdela sería facer un gran desastre. Perderse sería non chegar aos obxectivos que vostede marcouse. Si fas unha boa actuación, sexa ou non txapela é outra cousa. Iso non é perder, iso é non gañar.

Que feixes se o día da final o xefe non funciona como gustaríache?

A pesar de ensaiar cientificamente ao ano, alí a situación é diferente. É difícil de calcular. O escenario é diferente, o micrófono é diferente, os rituais son diferentes.

Tes que confiar en que despois de tantos anos un verso non saíu ben, pero o seguinte pode saír ben. Mil veces fixéchelo. Que de súpeto non che esqueciches do bertsolarismo. Esa é a actitude. Un programa pode saír mal, e probablemente saia mal, pero o seguinte pode saír ben. E sairá, si é que hai tanta xente mirando. O bertso ten unha cousa boa: non se pode especular. Non podes calcular “aquí baixarei a tensión e aquí apertareina”… Eu polo menos non podo, eu sempre fago o que podo. É moi claro o que hai que facer: ir e facer. Como vai estar a cabeza despois? A cabeza fai un gran traballo, pero imos resistir. Pasamos finais de todo tipo: boas, malas e mediocres. Teño unha mostra e saberei estar.

Como sería o día ideal do teu final?

Unha final de bo rolo. O meu corpo tenso, tenso pero non suxeito. Un día en que teño un gran caudal na cabeza. Un día que combinase a dureza da creación co pracer do día. O que ten a capacidade de darse conta do que está fóra. Ese é o ideal. Moitas veces entramos no noso traballo, pero se acertamos nesa combinación, sería precioso.

Os bertsolaris cantan moitas veces sobre a sociedade utópica que lles gustaría. Outras veces da miseria da realidade. Cal é o camiño?

Adoita haber un conflito dentro dun mesmo. Por unha banda, a calquera que teña o micrófono, correspóndelle a responsabilidade do que di; darse conta do que dicimos. Podemos ter unha especie de “función social”, en parte. Ás veces sentes dalgunha maneira o desexo de ser “pedagóxico”, de expresar o que me gustaría idealmente.

Tamén como
público ás veces somos moi bonitos politicamente, e queremos escoitar o que nos gustaría que fóra, non o que somos tanto. Tamén ten unha función, ver un destino, sinalar ese ideal. O bertsolari queda entón como unha persoa moi sensible e vangardista. E o bertsolari quérelle para que o público lle queira. Hai unha tendencia a cantar nesas razóns, formas de vida e comportamentos belos e utópicos. Até que punto a xente quéreche e até que punto é porque tes unha función e gustaríache que ese tema fóra así? Pode ser das dúas.

Doutra banda
, tamén se optou por sacar esa realidade miserable, menos poética, non tan bonita, e unha opción moi interesante, é criticala, e dicir ao oínte o que moitas veces non quere escoitar. Está máis preto da nosa realidade. É un incómodo, non é tan exitoso en moitas ocasións, pero poida que sexa máis interesante. Nesta opción movémonos á hora de abordar un tema: Que público hai, que queremos dicir, queremos compracer, queremos molestar... Por exemplo, si tes un micrófono, até que punto tócache ser pesimista de face á situación político-social si hai mil persoas escoitando? Cuestionas todos eles. Eu talvez estou pesimista, pero correspóndeme a min abrir un mal rolo do micro? O bertsolari ten na súa cabeza todas esas cousas na balanza. Debes elixir de forma moi rápida, pero valoras todas elas.

O mesmo que co xénero: Buscamos unha sociedade que non marque si es muller ou home, pero hai que marcala para reflectir mellor a realidade?

O máis probable é que sexa un proceso a dar. Primeiro vas a ese ideal que quixésemos e logo dis: debo chegar aquí, pero pasando por moitas contradicións e reflexións. É unha terra nova. Moitas veces queremos ir moi lonxe, pero é necesario chegar alí despois de andar todo o demais, non dar un salto de cero até aí. Os discursos pomposos que non teñen fundamento non durarán moito. É interesante que o debate estea aí. Non pairamos de cuestionarnos e iso axuda a seguir adiante.

O tema do xénero está no mundo do bertso. Cres que as cousas cambiaron?

É un momento moi interesante, hai moita xente traballando niso. O bertso é un bo contexto para traballar o tema do xénero. A xente está sensible, falamos de argumentación todo o tempo, de dialéctica, de razoamento. Por iso, todos os temas tócannos continuamente, e tamén o xénero. Moitas mozas novas cantan bertsos e, ademais, son de moi bo nivel. Fai falta tempo para ver que pasa co dunha muller. Creo que se acaba o de ser a única muller. E esa chamada de muller tamén. Para terminar, necesita que haxa moitas mulleres, diferentes e de moi bo nivel. Entón, sentiremos o que pasa hoxe en día, que nunha sesión hai dúas mozas, ou tres ou catro. Para iso necesítase tempo e cantidade, para que isto sexa realmente un equilibrio interesante e real. Hai uns anos non moitos pensariamos que hoxe en día puidese estar neste punto, aplicar a perspectiva de xénero nas sesións, nos temas… De aquí a uns anos verase si demos ese salto cualitativo, ou si seguímolo só a nivel simbólico. Supoño que si, que vai dar un salto, que está a dar.

Outra cousa é que formamos parte da sociedade, temos as nosas inercias mentais, temos as nosas formas fosiladas. A cabeza traizóanos moitas veces, temos un humor moi feito, temos un rexistro moi feito… Moitas veces collémonos a nós mesmos, daquela pensando en algo que non nos gusta. Hai moito que facer: Como arketipo as imaxes femininas son moi reducidas… Hai suficientes para facer o traballo, pero temos que ir tranquilos para traballar as cousas moi ben, non moi rápido. Non dar un discurso para quedar moi ben na hipocrisía, que logo non ten fondo. Hai que ir aos poucos, cada un ten que facer o traballo persoal. De todos os xeitos, podemos estar satisfeitos co que estamos a facer.