A Sociedade de Ciencias Aranzadi comezou en 2006 a investigación de Amaiur, ambicionando a reconstrución dun castelo tan importante na historia do País Vasco. É un xacemento rico: No século XIII, a primeira pedra do castelo encolza e ofrece información até os nosos días. Con todo, o verán de 2013 non foi a última campaña de escavacións e a finais deste ano solicitarase a autorización para continuar investigando sobre o terreo. A finais de 2015, por outra banda, están a traballar na presentación da publicación científica. Máis aló de aflorar as murallas do castelo, a contorna, a vida de entón, etc. Están a analizarse os elementos que condicionaron para que a historia sexa completa. A sección de libros estará formada por seccións que axuden a comprender a historia do castelo no seu contexto. Ademais, Juantxo Agirre explicou que tamén se están tendo en conta os escritos da época na que se creou a colección. A diferenza dos xacementos prehistóricos, o arqueólogo afirma que a presenza de textos de época foi unha gran axuda tanto na identificación dos restos como na reconstrución da historia.

Non acaba a historia do castelo de Amaiur en 1522?

Antes de empezar coa escavación coñeciamos a historia do castelo de Amaiur, e a súa importancia en 1521-1522; é unha referencia do noso pasado. Pero o noso obxectivo é coñecer toda a historia do edificio, desde que naceu ata que foi derrubado. Moitos cren que o castelo morreu en 1522, pero a partir de entón sufriu moitas adaptacións.

Na Idade Media, o percorrido deste xacemento comeza no século XII e prolóngase até o século XXI. Recuperamos os cimentos de toda a muralla e a porta de pedra do século XIII e as cinco torres da época. Tamén atopamos a segunda muralla construída nos séculos XIV e XV, o baluarte e o depósito de auga que construíron os conquistadores españois no século XVI e os restos da fortaleza reconstruída no século XVII por orde do rei de España. Na Revolución Francesa construíuse un cuartel que se utilizou posteriormente nas guerras carlistas, e tamén se conservan restos de bunkers e trincheiras construídas por orde de Franco tras a guerra civil. O lugar é máis variado do que se pensaba e pódense observar os cambios que se produciron en Euskal Herria ao longo da historia.

O momento máis coñecido do forte é o da batalla de Amaiur. Que sabemos dos muros existentes?

Todo o primeiro muro está localizado, representando o castelo medieval, cunha torre central cadrada e grande, rodeada por un muro dun metro de ancho. Tamén atopamos todo o perímetro da segunda muralla construída no século XV, con dúas torres de base circular, pero aínda nos falta atopar a porta. Estes dous achados ofrecéronnos unha fotografía do que sería o castelo inicial; puidemos recrear a paisaxe medieval. Ademais, as bólas de canón tamén foron atopadas nas murallas, sinal da violencia utilizada na conquista de Navarra.

Hai máis pistas.

Os conquistadores españois realizaron entre 1512 e 1522 obras en Amaiur para a ampliación e revitalización do castelo, e identificamos os dous principais bastións que construíron. Por exemplo, atopamos un depósito de auga construída naquela época, e nel atópase toda a base de ladrillo que se menciona nos escritos dos contratos de obras de entón. A humidade permitiu, ademais, a conservación dalgúns dos aparellos que se utilizaban no pozo. No interior atopouse un cuenco de madeira e un recipiente con tres aneis de ferro para subir á auga desde o pozo. Ao longo do castelo, por outra banda, buscamos varias puntas de lanza, moedas e coitelos de prata.

O que está baixo terra non é só un muro, e algúns elementos fálannos das características da sociedade da época. Na colección que imos completar, ademais da historia do castelo, todos estes elementos situaranse e analizarán no contexto histórico.

Funcionan en auzolan…

Non temos diñeiro para levar a cabo unha escavación deste tipo de maneira profesional e desde o primeiro momento puxémonos ao choio. Para os primeiros traballos conseguimos xente a través da Universidade Vasca de Verán. Entre Aranzadi e a UEU organizamos un curso de arqueoloxía en eúscaro en Amaiur e de aí xurdiu o lume.

É a única escavación arqueolóxica que se realiza non só en auzolan, senón tamén en eúscaro. Traballamos nun pobo totalmente euskaldun e é importante que todo o noso traballo fágase en eúscaro, non só en horario laboral, senón fóra de horas de traballo. Cos veciños de Amaiur mantivemos unha relación impresionante e eles son os mellores gardiáns do castelo; eu prefiro mil veces máis protectores que as leis.

Que tedes pensado para a campaña do ano que vén?

A maior parte dos muros atópase á vista, pero aínda temos algúns tramos pendentes, como o tramo comprendido entre as dúas murallas da Idade Media. A principios do século XVI construíronse os baluartes fóra das murallas do castelo e tamén temos a intención de limpar e destacar outras paredes que se construíron cen anos máis tarde para a próxima campaña.

Tamén temos un reto a curto prazo, que estamos a tentar realizar para agosto de 2014: mellorar a accesibilidade e o acceso ao xacemento. Existen grandes dificultades de acceso ao xacemento. Pola nosa banda e coa axuda do pobo de Amaiur colocamos unhas escaleiras de ferro e estadas, pero debido ás numerosas visitas que se realizan a un xacemento destas características, é necesario adaptalo. Temos que garantir a accesibilidade e a seguridade.

Puxemos á vista información do subsolo, as murallas, os cimentos das torres, etc.; pero agora hai que prepararse para ver con claridade o xacemento. Calquera persoa que se achegue ao castelo de Amaiur debe ter a oportunidade de visitar a contorna e gozar da historia. Trátase de pór nos paneis unha serie de explicacións sinxelas que axuden a contextualizar o visible.