“A pesar de que hai teorías modernas que pon interese nas explicacións longas, falsificadas ou superadas polas xeracións vindeiras, e que se burlan da pequena historia, a pequena historia intervén constantemente e, en moitos casos, mesmo concretada”. As palabras do escritor Fred Bérence foron recollidas polo revolucionario Manuel Chiapuso e postas no inicio do libro Os anarquistas e a guerra en Euskadi. Como epitafio da súa vida, son palabras que describen á perfección esta reportaxe; para quen traballamos no ámbito da memoria histórica, temos palabras que resumen perfectamente a nosa misión.

Desde a súa pequena historia, os traballos de Manuel Chiapuso influíron fortemente, e os seus discursos sacudiron á sociedade da época. O mozo faleceu no Hospital de Cruces (Bizkaia) xusto o 29 de novembro de 1997. Unha longa loita pola liberdade que nos deixou unha decena de libros e unha chea de artigos das súas ideas e feitos.

“Era un home moi sensible, educado, con gran capacidade intelectual, orador e fino orador. Tamén nas súas formulacións ideolóxicas era moi radical: sempre se movía nos límites da legalidade e a ilegalidade… Realmente sorprendíame! A miña familia foi política, pero Manuel sempre ía máis aló. Falaba moi ben, pero sempre estaba no bordo; foi a vangarda até a súa morte”, afirma a súa sobriña Norka Chiapusso (Donostia, 1963), programadora teatral de Donostia Kultura. “Era unha persoa brillante: crítica, pero amable, cariñosa, sentimental, intelectual… Todo o que che digo é pouco”, engade Lucía Cantabrana (San Sebastián, 1940), esposa do curmán de Manuel Chiapuso e nai de Nora.

Os anos 70: o regreso revolucionario

Durante as décadas que viviu en París durante o franquismo, tivo unha actividade revolucionaria difusa. Pero en 1972 ou 1973 retomou a loita e comezou a pasar a fronteira clandestina co seu irmán Ignacio, co fin de axudar aos seus amigos anarquistas de Gipuzkoa e Álava. Nun primeiro momento, estas viaxes aproveitáronse para facer visitas aos seus familiares.

“Sempre viñan o día de Nadal el e o seu irmán Ignacio e bebían café e champaña. A conversación era moi enriquecedora, sempre cos seus temas: anarquismo, política, pasado… No verán tamén tivemos aos dous irmáns moitas noites entre nós, e iámonos a Gabiria”, explica Cantabrana.

Casilda Hernáez, a miliciana anarquista Casilda, aparecía con eles durante moitos anos. Casilda e o seu esposo, o histórico anarquista anarquista Félix Likiniano, conviviron con Manuel na mesma casa de Biarritz: “Desde a morte de Likiniano, Casilda viña moitas veces cos irmáns Chiapuso –explica Lucía–. Parecía Agostiña de Aragón, moi loitadora, sempre coa txapela na cabeza, moi masculina para aquela época”.

Martínez, que foi capitán da Aviación do Exército Republicano, tamén lles acompañaba na súa visita. Chamábanlle taxista. “Joe, que movemento tiña el tamén! Manuel adorábao! Eran amigos íntimos”.

De orixe italiana

O avó de Manuel Chiapuso veu de Italia a San Sebastián para facer o ferrocarril do Norte e casou cunha muller de Aiete. Salvo unha ‘s’ que modificou o seu apelido por varias razóns, mantivérono até hai un ano: “Eu cambieino cos meus fillos e a miña irmá, recuperando o verdadeiro apelido. Agora, lendo o orixinal enténdese de onde vimos”, argumentou Chiapusso.

Nacido o 14 de abril de 1912, no día da República Española, os seus pais exiliados en París, o mozo Chiapuso creceu no val de Zubieta, nun caserío de Urnieta, en eúscaro. Aos 13 anos negouse a asistir ao seminario e empezou a traballar. Naquela época formou un grupo de afeccionados ao teatro. Aos 19 anos afiliouse ao sindicato CNT e foi fundado pola Moza Libertaria de Gipuzkoa, da que foi primeiro secretario.

Comezaron unha relación cunha muller e tiveron ao seu fillo xuntos, pero “a relación non avanzou”, di Chiapusso. Posteriormente, tivo a María, a anarquista aragonesa á que non se coñece o apelido, ata que a asasinou.

Toda a vida en loita

Na década dos 30, Manuel participou en manifestacións e convocatorias de movementos de traballadores e coñeceu varios cárceres, entre as que se atopan Ondarreta, Alcalá, Ocaña e San Miguel dos Reis, entre outras. Cando estalou a guerra en 1936, estivo en primeira liña organizando a defensa de San Sebastián, así como atacando o cuartel de Loiola. Tamén participou noutras actividades durante os meses decisivos: Aia, San Marcial, Irun e Puntza. Foi nomeado vicepresidente da Sección de Traballo da Xunta de Defensa de Gipuzkoa e presidente da CNT de Donostia-San Sebastián.

O 13 de setembro de 1936, cando os franquistas conquistaron a capital guipuscoana, Manuel fuxiu a Durango, ferido polos disparos dos soldados. De alí a Bilbao. Alí traballou como encargado de propaganda, facendo un gran traballo: Fundou os revista Horizontes e a periódico CNT do Norte. A súa intención era introducir a CNT no goberno do lehendakari Aguirre, con quen se reuniu en 1937, pero ao final non puido conseguilo.

Cando Bizkaia caeu en mans dos franquistas, Chiapuso dirixiuse a Barcelona, onde exerceu, entre outras funcións, de delegado anarquista no Ministerio de Traballo. Cando Cataluña estaba a piques de caer, escapouse a Francia e estivo en varios campos de concentración. Posteriormente uniuse á Resistencia, ata que en 1944 comprou a súa vivenda en Biarritz. “Alí sempre había un lugar para os antifranquistas e de esquerdas. Comían con Casilda. Eran moi xenerosos”, lembran os familiares.

Cando os nazis se marcharon dedicouse a reorganizar a CNT, axudando aos exiliados, foi membro do Consello Consultivo Vasco… Así pasou uns anos, ata que finalmente se foi a un caserío nos arredores de París. “Vivían rodeados de animais, eran moi sentimentais”, subliñou Cantabrana. Estudou na Sorbona en 1949 e foi profesor de lingua e literatura.

A aparición do irmán desaparecido

O seu irmán Josetxo Chiapuso pasou a guerra desactivando as dores de mergullo. Pero unha vez produciuse unha explosión no mar e desapareceu. En calquera caso, nin Manuel nin Ignacio creron nunca que o seu irmán morrese, estaban convencidos de que non estaba alí cando se produciu a explosión. “Durante anos buscaron ao seu irmán, Ignacio tamén viaxou até Rusia”, explícanos o seu sobriño.

“Non o atoparon e xa falecido Ignacio, corenta anos despois, un día da década dos 80, Cantabrana recibiu unha chamada telefónica da responsable de prensa Mari Pepa Sanz desde o Concello de San Sebastián: “Coñecedes a un tal José Chiapuso?”. E como eu sempre ouvín o seu nome, dixen que si. ‘París está entre Euskadi e París, nalgún pobo do sur de Francia’, foi a resposta.

Manuel correu cara ao seu irmán desaparecido, pero Josetxo xa perdera a cabeza e só pensaba no seu pai e en San Sebastián. “Estaba nun hospital psiquiátrico. Como necesitaban algún dato de nacemento, atopáronnos chamando a todos os Chiapusos de Donostia. Manuel foi continuamente a visitar ao seu irmán, a quen lle deu moita pena a morte de Ignacio sen habelo visto. Ao cabo de seis meses Josetxo morreu e nunca soubo das súas circunstancias…”.

Conferencias a conferencias até a morte

“Euskadi facíalles dano, vivían Euskadi. A pesar de ser anarquistas e internacionalistas, estaban no corazón de Euskadi, non perderon ese referente”, di Chiapusso. Nos últimos anos, Manuel participou en multitude de conferencias e actos políticos en Euskal Herria, co seu amigo Martínez, “taxista”.

Cando morreu en 1997 foi incinerado no cemiterio de Derio, coa axuda de 20 ou 25 anarquistas. Alí estivo Norka Chiapusso, co seu defunto pai: “Foi emocionante. Reuniuse xente do anarquismo, xente máis nova, foi un acto sinxelo pero bonito”.

As palabras de Lucía Catanbrana, Ignacio, Martínez e o propio Casilda, que se atopaban nesas conversacións de Manuel Chiapuso e San Sebastián, son perfectamente descritas: "Eran idealistas, tiñan uns obxectivos políticos claros. Eles si que levaban as súas ideas até o final!”.