Pastores e cazadores, guerreiros enviados polos reinos de Navarra e Castela, contrabandistas e aduaneiros, comerciantes e peregrinos. Todos eles viron a Salvatierra ao entrar na Llanada e a todos viulles Salvatierra a medida que se achegou. Por iso está na zona de Salvatierra.

 

Fai 5.000 anos, os gandeiros pasaban polo outeiro da planicie alavesa oriental, para trasladar aos animais dos pastos de verán aos pastos chan de inverno. Desde o mesmo territorio no que se atopan os dólmenes construídos nos arredores de Salvatierra. O paso dos anos e dos séculos converteu os bosques en pasteiros e campos de cultivo e entre estes prados e campos debuxaron o camiño que os romanos construíron de Bordeus a Astorga, o calzuda Iter XXXIV. As pedras da antiga calzada seguen sendo atacadas polos peregrinos que optan por pasar polo túnel de San Adrián, en dirección a Santiago de Compostela, desde Salvatierra.

 

Pero Salvatierra non sempre foi de pedra. Navarra até 1200, o reino de Castela apropiouse de Salvatierra ese ano. Alfonso X o Sabio pronto se decatou da necesidade dunha nova estación no camiño cara a San Sebastián e en 1256 concedeu o foro de vila e converteu o poboado salvatierra de Hagurahin. É entón cando hai que atravesar o muro de acceso á vila e as sete portas que hai para iso. A visita, do mesmo xeito que o rei, pódese comezar polo Portal do Rei. Do mesmo xeito que a Lúa, a xigantesca igrexa fortificada da praza de San Juan atráenos cara á praza. No século XV a. as sólidas paredes de séculos e as estreitas e escasas xanelas mostran que a igrexa non se utilizaba só para escoitar a misa.

 

Á altura da igrexa, veremos unha longa fileira de grandes arcos que soben pola rúa da esquerda e dúas rúas máis xunto a ela. O rei de Castela dividiu a ruta cara aos portos do Cantábrico, coma se dunha carreira ciclista tratásese, en etapas que se podían facer nun só día de carruaje. Laguardia, Vitoria, Segura, Villafranca, Salvatierra… Ademais do nome propagandístico, moitos destes pobos parécense tamén na súa estrutura: están formados por longas rúas que se atopan fronte ás igrexas que adoitan estar situadas a ambos os dous lados do pobo.

Hai tres rúas en Salvatierra. Central, Principal. Ten a anchura suficiente para pasar no carruaje e alí atópanse as casas máis elegantes do pobo. O da esquerda é a rúa Zapatari e o da dereita é a rúa Carnicerías. Antes de ascender por este último, podemos observar, alén da igrexa, o barrio que se atopa detrás duns coxíns de pedra. Non é espectacular, pero os Aguraindarras coñecemos ese recuncho do pobo co nome de Urdai Txikia. Este era o barrio xudeu de Salvatierra, onde se atopa unha das outras sete portas da muralla. Entrando como o rei e saíndo como un xudeu, pódese dar un paseo de dous quilómetros ao redor da muralla, ata que volva aparecer na porta do rei.

 

Hai pouca xente e poucos coches na rúa das Carnicerías, e até o final non hai bares nin tendas. Non é difícil imaxinar que nalgúns lugares retrocedeuse uns séculos. O inicio da rúa é en si mesmo unha praza, como o resto do pobo, utilizada no seu día para aproveitar o permiso de celebración do mercado que conseguiu co foro. Pero en canto baixemos a rúa, as paredes de pedra apertarannos. Á dereita, o convento xigante das relixiosas. Sobre a porta un dos exemplares máis antigos do escudo da vila. Un pouco máis abaixo, a última casa antes de chegar á esquina, a das Viúvas. Este é o edificio civil máis antigo situado en Salvatierra, antes do incendio de 1564. O camiño non só trouxo a comerciantes e peregrinos, senón que máis de 600 persoas morreron ese ano pola peste negra. E o lume, quizá, matara á peste negra. Dise que a casa das viúvas era a única casa de pedra que existía até entón en Salvatierra, polo que se mantivo en pé. Tras o incendio, con todo, o muro de pedra foise derrubando a medida que se construían casas de pedra en lugares de casas de madeira incendiadas. Entre elas, a casa onde se recollen os diezmos que se poden ver antes de chegar á praza. Tres espigas de escudo pequeno denunciarano.

 

Antes de que nos deamos conta, teremos á vista a outra igrexa fortificada que une as rúas e miraranos. Do mesmo xeito que a de San Juan, esta de Santa María é tamén unha igrexa gótica do século XVI. Sen entrar no pórtico, se miramos ben na parede da dereita, veremos o txoko habilitado para celebrar o mercado dos cereais. Na parede aprécianse claramente os nomes, dispostos a pór sacos en fronte: trigo, cebada, alolva... Se se prolonga o paso cara á esquerda do atrio, pódese ver o Camiño Norte orixinal de acceso a Salvatierra.

Este de Iparralde era o que os peregrinos que viñan de Gipuzkoa atravesando o túnel de San Adrián, entre os montes Aratz e Aizkorri, utilizaban para entrar no pobo. Seguindo o seu camiño, atoparémonos en primeiro lugar coa elegante casa dos Azkarraga, e cunha chea de casas con grandes escudos e labrados que segundo avanzamos pola rúa Maior, achegarémonos de novo á praza de San Juan.

 

Esparexemento. Tablados. É o nome que reciben os pórticos das casas de Salvatierra. Quen habitualmente ve o tempo en Euskal Telebista sabe moi ben que os invernos son fríos aquí, pero Eki tamén nos quenta moi ben no verán. As primeiras olvas foron erixidas polos veciños de Salvatierra para a celebración da feira.

 

Do mesmo xeito que Olbea, son moitas as palabras que se gardaron en eúscaro en Agurain. Por exemplo, as sardas e as mans son utilizadas polos salvatierros castellanohablantes para acudir ás herbas.

 

A piques de terminar a xira do pobo, o visitante que percorreu as rúas xa se daba conta das ganas de vivir en eúscaro cos veciños de Agurain. O que compare a Agurain con Salvatierra de fai 50 anos, no canto de con outro pobo de Euskal Herria, verá con claridade canto avanzou a nosa lingua no noso pobo. O século XX comezou sen os seus propios vascoparlantes e hoxe en día o 50% é euskaldun ou case euskaldun.

 

Subindo por Olbea na rúa Zapatari atoparémonos enseguida co elegante edificio arroxado. Non se pode describir mellor que como un ovo o Concello de Salvatierra. O Concello é unha casca de ovo con xema do século XIII no seu interior. Casca que protexe a antiga igrexa de San Martín.

 

No pórtico desta igrexa celebráronse as primeiras reunións da antiga Hagurahin, e construíronse cárceres, almacéns e outros, contra os seus muros, ata que no século XIX a igrexa e todos os engadidos da zona cubríronse cun só tellado. Reformada hai poucos anos, merece a pena facer unha visita real, e para iso basta con consultar as posibilidades na oficina de turismo da rúa Nagusia. A mellor forma de terminar a visita? Despois de coñecer o pobo de pedra, mesturarse cos veciños de Agurain e tomar un grolo.

 

Até entón!