Hemos retrocedido uns cantos anos para ver onde está o comezo desta historia de historias. Inaxio López de Arana atopábase nas Xuntas Xerais de Álava, traducindo ao euskera un programa informático que tiña como eixo principal o eúscaro. “Un traballo difícil e aburrido”, di. Nel, o son de Jesús Sobrón, xefe de documentación local. Fíxolle chegar un vello artigo en alemán que López de Arana quería saber que lle parecía. “Obtivo este artigo nun congreso celebrado en Barcelona en 1993 sobre o tratamento das fontes históricas. Foi concedido por Karl Friedrich Rudolf, ex director do Instituto Histórico da Embaixada de Austria en Madrid. Foi entón cando ouvín por primeira vez o nome do etnólogo austríaco Rudolf Trebisch, que escribiu ese artigo”. No citado artigo –Declaración núm. 34 da Comisión de Arquivo Fonográfico da Academia Imperial de Ciencias de Viena. A gravación da lingua e a música vasca, o verán de 1913, traducida polos irmáns López de Arana, contaba Trebische que o 18 de xullo de 1913 viño a Euskal Herria e realizou varias gravacións cos vascos de entón, para recoller o testemuño do eúscaro e a cultura vasca.

Gravacións do eúscaro, verán de 1913

Nada máis comezar a ler o artigo, López de Arana deuse conta de que aquel texto de 1913 interesáballe moito. Por unha banda, un estranxeiro mostraba a súa visión do País Vasco. Doutra banda, daba algúns datos sobre o noso pobo e a nosa lingua. Tamén explicaba a mitoloxía vasca, os costumes, os acontecementos daquela época e moitas cousas interesantes. “O artigo, por outra banda, era descoñecido no País Vasco, aínda que Gregorio Mujika citoulle en 1914 na revista Euskalerriaren alde”. O artigo de Trebische, por último, pareceulle a López de Arana o camiño para conseguir as gravacións que nel menciónanse. Para iso, trouxo o texto do alemán ao eúscaro coa axuda do seu irmán Martxelo. Unha vez feito isto, púxose en marcha en busca de posibles gravacións e decatouse de que tiña unha copia das gravacións lingüísticas en Bilbao, na biblioteca Azkue de Euskaltzaindia, achegada por José María Etxebarria en 1984.

Inaxio López de Arana non quedou aí. “De feito, a pesar de que o de Trebische iluminoume, o artigo en alemán espertoume curiosidade. Trebische recoñecía que non era o primeiro en realizar gravacións en eúscaro, senón que seguiu o camiño que outro investigador emprendera, o doutor Azoulay, en 1900. “O 11 de outubro de 1999 atopei as gravacións do Dr. Azoulay na sección de Etnomusicología do Musée de l’Homme de París. Doutra banda, naquela mesma época, Karl Friedrich Rudolf, ex director do Instituto Histórico de Austria en Madrid, ao que antes fixen referencia, díxome que, aínda que tiñamos a maioría das gravacións de Trebische no País Vasco, aínda nos faltaban case todas as gravacións musicais vascas, porque estaban en Berlín”. Aínda que non lle especificaron en que lugar atopábanse, López de Arana atopou as gravacións o 13 de xaneiro de 2003 no Arquivo Fonograma de Berlín. Pero o incidente seguiu entón: “Fixéronme unha copia para investigar o tema, pero non me deron permiso para dar difusión ás gravacións”.

Trebisch Basken

Cando chegou ao País Vasco, Trebische levaba o gramófono. A súa intención era realizar as gravacións de todos os dialectos e completar a colección da etnología vasca. Nesta ocasión, realizou gravacións musicais que reflectían o legado da música. Todas as gravacións están divididas en 64 discos, cada un deles cunha duración de dous minutos. Son 130 minutos en total. Inclúe gravacións de todos os dialectos –tamén dos roncaleses–, e textos de todo tipo, contos, relatos, anécdotas, cancións... “José María Etxebarria, membro de Euskaltzaindia, analizou as gravacións en profundidade e con detalle. Aprobou oito artigos transcribindo a maioría das gravacións lingüísticas e, nalgúns casos, analizando e traducindo”.

No que se refire ás gravacións musicais, no Trebisch Bask, ese é o nome que puxeron á serie que gardan en Berlín. Están divididos en 14 discos ou cilindros e teñen unha duración de 32 minutos. Nestas antigas gravacións musicais, podemos escoitar as seguintes melodías, que Inaxio López de Arana enumerounos: “’A Hostaleira’, ‘A bela Lili’, ‘Satan-dantza’, ‘O aire dos turcos’, ‘Pello Joxepe’, ‘Fandangoa’, ‘Kauter dantza’, ‘Barrikada’, ‘Valse italienne’, ‘O aire dos turcos’, ‘Tags’, ‘Tags’, ‘Tags’, ‘Tags’ Nesas gravacións atopadas en Berlín atópase, por tanto, o primeiro testemuño sonoro da canción "Gernikako arbola". Nas gravacións podemos escoitar a cantantes e músicos de San Juan de pé de Porto, Igorre, Azpeitia, Tolosa e Atharratze, e tamén coñecemos os nomes deses cantantes e músicos grazas á documentación que nos deixou Trebische”.

Con motivo do centenario das gravacións de Trebische, López de Arana foi relatora en Alemaña, na sección de Estudos Vascos da Universidade de Leipzig do Instituto Vasco Etxepare e na Euskal Etxea de Berlín. “En Alemaña puiden dar a coñecer unha parte concreta da cultura vasca: testemuños sonoros antigos”.