Vostede ensinoume a facerme a primeira pregunta, pensando en Ernst Junger. Cal foi o propósito deste libro, a sombra de Weyler?

Primeiro, o meu obxectivo é escribir en eúscaro. Sempre o fago. Cando estou nalgún sitio, empezo a ler cousas do pasado, que trouxo a un país á situación actual. En Cuba, o exercicio é imprescindible, xa que sempre se está facendo referencia a Martí, Cespedes, Maceo e outros. Calquera que se foi a Cuba viu, por exemplo, que a guerra da Independencia está completamente presente. Tirando deses fíos, é necesario aterse á lectura. E as heroicidades que empezan a ler e que aparecen alí. Os españois din que a loita contra Napoleón foi absolutamente heroica. Pois aínda máis heroica foi a Batalla da Independencia dos cubanos, que con poucos medios –e sen a axuda dos ingleses, por exemplo–, puideron derrotar aos españois.

Vostede centrouse no militar español Valeriano Weyler Nicolau (1838-1930).

Entón chegou Weyler. Eu empecei a ler as crónicas da guerra. O diario de Valdez Domínguez, por exemplo. Foi secretario de Máximo Gómez e, por tanto, non escribe o que lle dita a mente, senón documentos oficiais, escrito dun coronel como este, resposta do outro… Así que hai textos. Catro volumes! Hai expertos que viven en Cuba que non coñecen ese traballo! “Aquí aparecen moitas cousas”, dixéronme. Claro, que aparecen moitas cousas, máis do que moitos queren! O actual goberno tampouco axuda á difusión deste traballo. A crónica da guerra de José Martín, ou de Máximo Gómez, é fácil de atopar. Pola contra, o traballo de Valdez Domínguez ten que rodearse na sombra, e véndese caro. Fixeron unha pequena edición e desde entón non foi reeditada.

Por que?

Porque hai moitas e grandes contradicións. Fun buscar algúns nos contos do libro A sombra de Weyler. O racismo, por exemplo, estaba vixente en Manbisen [Cubanos que loitaron pola independencia, na súa maioría de raza negra]. Gañaron a guerra e perderon a paz. Por que? Tentei explicar noutro conto que pasou coa xente de raza negra.

No libro faise patente o rancor contra os españois.

Ben. Que apareza! Con todo, debe vostede saber que eu non puxen no libro nada que sexa desproporcionado. Fíxeno ao revés. Non puxen, por exemplo, que estragos cometeron, que torturas fixeron. Nada. Tentei vencelos e presentar un mal máis metafísico: Escribín que as flores se marchitan ao pasar a sombra de Weyler. Desa clase.

A partir da historia, fixeches literatura.

Eu tiña contos sobre a guerra. Escribía e ocorríanlleme cousas novas. Ás veces, cando estaba a medio escribir, abríanseme novos camiños. Unha vez comprei un libro sobre a historia dos campos de concentración, feito por un inglés. Abrín o libro e o primeiro da lista, Valeriano Weyler e Nicolau! Maldita sexa! O español, por tanto. O que inventou esa “marabillosa” maneira de matar a xente na historia, Weyler! Logo lin que en Sudáfrica os ingleses fixeran o mesmo na guerra contra os boers. Como sabemos, esta “arte” foi mellorando até a construción dos fornos de incineración. Pero velaquí a Weyler, eses españois, eses grandes precursores da ciencia! De aí a idea de que o libro tomase a Weyler como eixo. Pero, devandito sexa de paso, xa estaba a escribir contos. É certo que desde que coñecín a Weyler adaptei algúns contos, colocando a Weyler en primeira liña.

Cantos Weyler hai na historia de Cuba, nesta época da Guerra da Independencia?

Nada como Weyler. Algunhas serían, pero non todas son iguais.

Hai crueldade na maioría dos contos.

Maldita sexa! É a guerra! Eu non estiven en ningún sitio, pero iso é o que ten a guerra, non é así? Que ten a guerra máis que a crueldade? Non o sei. Para falar diso hai que estar alí e dígoche, eu non estiven en ningún sitio… Cando leo as crónicas das guerras de Napoleón, vexo que levaban medallas no peito e, colgando do pescozo, un tazón. Para que servía esa cunca? Para beber xenebra antes da batalla! Guerra tras guerra!

Á sombra de Weyler, os vascos tamén aparecen nos teus contos…

Si, moitos vascos, a maioría dos que se foron a Cuba xunto cos españois. Con todo, hai algúns –magníficos, por certo– que pasaron alén. Non sei si conteicho nunca. Hai un pequeno libro escrito por Guerra. Alí moitos manbis escribiron as súas memorias. Guerrak conta no seu final que un dos personaxes máis interesantes da guerra foi o vasco. Conta como se lles separou dos españois e uníuselles. Dicía que era un valente raparigo. E di, porque se dixo, Guerra: “Recordo que un día, nun caparratorio, estabamos sós, tivemos que loitar contra toda unha compañía. Este vasco dicía aos anteriores españois: A ver si tedes poldros! Non veñas aquí! Vouvos a matar a todos, en nome dos meus fillos!’. E os españois non atacaron! Eu ría, estabamos aterrorizados, non españois!”. Ao finalizar, a conta redondéase: “Creo que aquel vasco era un aventureiro. Un día entregouse aos españois e foi fusilado”. E fóra da Guerra, a miña pregunta: Quen sería aquel vasco? Quizais o fillo dun caserío deste alto de Goiuri! E como sabelo?

Gústache a narración curta. De aí falas sempre, tamén en anteriores traballos, o ano da Estrela Negra, o nonil dos Idiotas, o tolo de Assilah…

Breve para non fatigarse demasiado! Leo moi poucas novelas. Crime e castigo, si, pero non teño ganas de ler novelas. Hai un autor, Hugo Ball, do movemento que creou o dadaísmo, que logo se fixo cristián, que di da novela: “A novela! Cinco páxinas para contar como é o país. O final prolóngase, alárgase e prolóngase. Non podo aguantar!”. Pois a min pásame o mesmo. Ou tome Ana Karenina. Cinco volumes para describir as Urales! Non me digas! Acende Internet e descobre os montes Urales! Antes sería necesario, pero hoxe en día, con este gran coñecemento da contorna, non fai falta dicir todo, podemos ir directamente á idea principal. Eu fago o que di Borges.

E que di Borges?

“Penso que lin unha novela e, despois, escribo un resumo de ela!”. Ja, ja, ja…

Non lendo novelas, tan pouco contos! Os libros de historia e de ensaio son a túa pegada.

Eu quero contar a historia e que o conto sexa curiosidade, que sexa dúbida.

Sen contar toda a verdade…

Non hai verdade. “Non hai nada de iso!”, a modo de clásicos. Non hai verdade. E o que pode ser verdade nun lugar non é verdade noutro. Ja, ja, ja…

Si non vivises en Cuba, sería a sombra de Weyler?

Non, non! A min cambiáronme moitas cousas desde que vivo en Cuba. Sei que tamén é cuestión de idade. Tamén sei que si pasase por aquí quince anos, todo sería doutra maneira. Funme a Cuba e abríulleme o mundo interior. Un pintor dicía que lle interesaba a xanela, que se podía ver dela. Iso é o que me pasa a min. Por outra banda, deime conta do difícil que é traer cousas de Cuba, ou de calquera outra parte. Iso tamén me dá traballo, e quizá por iso o idioma non me vincula tanto como antes.

Refíresche á forma na que utilizas o eúscaro, unha das túas peculiaridades, sen dúbida…

Renunciei a iso en parte. Non me gusta ir corrixindo todo o tempo, ver que os correctores do computador subliñáronse unha e outra vez en vermello. Non teño a tranquilidade de escribir como me gustaría, e iso obrígame a escribir con máis precisión. A miúdo supón unha pequena incomprensión ou unha certa dificultade, pero, á fin e ao cabo, o lector é quen pon o final ao conto. A min correspóndeme escribir o mellor que poida. Unha vez, José Julián Bakedano faloume dun guión. Propúxenlle Hemingway en Cuba. Escribín o conto e deillo. O texto pareceulle marabilloso, pero díxome que non podía facer a película. “Como vou facer a película, vendo unha barca flotando sen rumbo? Éme imposible!”. Pero o texto gustoulle moito. Eu, que teño poucos lectores, que un Bakedano admirase o meu conto, é bo. “Non me equivoco do todo, non estou a escribir en esperanto!”.

Leva trece anos en Cuba, lonxe de nós. Cando ti estabas alí, celebramos que Obabakoak cumpriu 25 anos…

Ah! Vinte e cinco anos!

O aniversario tamén serviu para lembrar os comezos de Bernardo Atxaga e a banda Pott. Pott, ti estabas presente...

Ás veces estaba alí. Era amigo de Bakedano, tamén coñecía a Joseba Sarrionandia. Naquela época estaba a debuxar e pintando, e Bakedano díxome que fóra a esas reunións. Aparecín un día, vin o que era, e ás veces reuninme con eles. A verdade é que non estaba moi convencido. Vía as contradicións. Eu estaba no proceso de aprendizaxe do eúscaro, e funme alí e Bakedano, en castelán. Jon Juaristi, en castelán… Con Atxaga, en cambio, moi ben. Dirixía el mesmo: “De que falaremos na próxima revista? Quen escribirá?...". Con outros, en cambio, tiven bastante decepción. Aquela mestura de eúscaro e castelán. Hai que ter en conta cal era a época e o meu momento, porque estaba a aprender eúscaro. Pero entón e agora, penso igual: si temos que falar en eúscaro, falemos en eúscaro. Si queremos castelán, castelán. Pero pór catro ou cinco en eúscaro na produción de varias páxinas non vale un pemento. Ou que na produción televisiva de vinte e catro horas non se faga un programa de vinte minutos en eúscaro. Iso son bobadas. Non vexo coherencia nesta desorde cando non hai tal confusión no pobo. Como a factura da luz, non sempre a lemos en castelán?

Que facía Urrutia Capeau da banda Pott?

Eu naquela época non me vía capaz de escribir en eúscaro. Pensei que non sabía euskera, porque non coñecía máis que o estándar. Bobada. Logo empecei a ir a Zuberoa, e alí vin que había euskera. Até entón, aprendera o biscaíño co método da radio de Xabier Pena e a miña estancia en Ondarroa… Até chegar a Zuberoa non recibín o golpe. “Si é euskera!”. Neste sentido, teño que dar as grazas a Andolin [Eguzkitza] de Santurtzi, xa que para entón xa realizara a edición de Onsa hilceco bidia de Juan Tartas, unha das máis valiosas! Cando o atopei, lino e en Barkoxe, deime conta de que a xente dicía as cousas da mesma maneira. “Pasaron trescentos anos e a xente di o mesmo? ‘É tan fermoso que me fascina!’. Pero como é posible?”. Que é, por tanto, máis bonito, o “Es precioso, máis que unha rosa” que eu aprendín aquí –sempre falando con aspereza aquí–, ou a literatura de calquera baserritarra en Barkoxe? Aquilo sorprendeume, a beleza. Comecei pola linguaxe de Barkoxe e despois púxenme a buscar o labortano. Cando toquei a Axular non atopei nada máis fermoso. A min, con todo, gustábame o outro, Leizarraga, pero non o podía dicir. Na miña opinión, ese debía ser o camiño, pero para iso había que ser amplo, non corto, e sen ningún tipo de espanto debíanse aceptar moitas das palabras e formas que hoxe en día existen no Norte. Aquí, puristas, portáronse ben. Os de Iparralde tiñan razón, e téñena, porque a linguaxe é verbo, declinación e sintaxe. Tamén o léxico, pero o léxico é móbil e cambiante, non é a esencia, é a pel.