Zainab Kamara é un agricultor de Serra Leona que nestes momentos non ten terras para cultivar, xa que foi arrebatado en 2009 pola empresa suíza Addax Bioenergy. E como a el, a outros miles. O obxectivo era plantar 10.000 hectáreas de terreo con cana de azucre para producir bioetanol e exportalo a Europa. “Sen terra, a xente morre de fame”, di Kamara, “agora temos que comprar arroz para sobrevivir, porque xa non podemos crecer nós mesmos”.

Con esta triste historia comeza o informe titulado Non á acumulación de terras para combustibles agrícolas, publicado recentemente pola asociación GRAIN. O da cámara non é o único exemplo; no mesmo informe, e tamén a través doutras moitas fontes, atopará numerosos testemuños de persoas que perderon as súas terras en Asia, América e África. Si deséxalo, podes ler a reportaxe Os labradores do Mundo que o pasado 17 de febreiro publicaron esta revista preguntando aos ladróns que rouban a terra para comprender o drama dos que están a perder as súas terras.

Sementes da fame

A produción de combustibles agrícolas non é a única causa de saqueo, pero si a principal. Segundo un informe de Oxfam, dous terzos da acumulación de terras nos últimos dez anos tiveron como obxectivo a produción de combustibles agrícolas. Segundo GRAIN, para 2020 prevese un crecemento do mercado dos combustibles agrícolas de até 172.000 millóns de litros, o que suporía un incremento de 40 millóns de hectáreas co nivel de produción actual. É dicir, 1.100 proxectos como o de Addax Bioenergy en Serra Leona. Segundo datos facilitados por GRAIN, en 293 depósitos de terras entre 2002 e 2012, un total de dezasete millóns de hectáreas, os autores do investimento expresaron a súa intención de producir combustibles agrícolas.

A semente da fame é o título do informe de Oxfam ao que fixemos referencia. Así di a súa promesa: “Si en 2008 a superficie dedicada á produción de biocarburantes para a Unión Europea destinouse á cría de trigo e millo, en todo ese ano poderíanse alimentar a 127 millóns de persoas”. Os combustibles agrícolas son fonte de fame e non só porque moitos campesiños, do mesmo xeito que Zainab Kamara, provocan a perda das súas terras. Unha das consecuencias da introdución de terras para a produción de alimentos para os combustibles agrícolas é que haxa menos alimentos, e outra que sexa máis caro. Entre 2008 e 2012, e sobre todo neses dous anos, os prezos dos alimentos básicos han experimentado un notable incremento. A FAO, a Organización para a Agricultura de Nacións Unidas, sinalou que este encarecemento levou a máis de 100 millóns de persoas á pobreza e o Banco Mundial ha ratificado este dato. Tras o debate inicial, case ninguén dúbida nestes momentos de que unha das principais razóns diso foi a produción de combustibles agrícolas, segundo fontes da ONU.

Ante o crecente vínculo entre os combustibles agrícolas e a fame, a ONU, a FAO e once ONG de todo o mundo pediron aos principais consumidores deste tipo de combustibles que cambien as súas políticas: EEUU e Europa. A UE, polo menos, respondeu e rebaixou os obxectivos iniciais. Segundo a estratexia 20-20-20 adoptada en 2008, preténdese que o sector do transporte consuma en 2020 o 10% dos combustibles biocarburantes. Recentemente, a Comisión Europea ha proposto que só a metade, é dicir, o 5% do total dos combustibles, proveñan de cultivos de uso habitual en alimentación.

É un paso, pero para moitos non é suficiente. A maioría das asociacións que traballan no ámbito do ecoloxismo e a soberanía alimentaria reclaman que non se utilice o cultivo para a produción de combustibles nin o 5% proposto pola UE. Tamén rexeitan o termo biocombustible. “A maior parte do combustible que se vende con este nome no Estado español, en torno ao 95%, procede dos produtos agrícolas, por iso preferimos o nome de combustible agrícola”, explica Abel Esteban, de Ekologistak Martxan. O 5% restante que se merece o nome de biocombustible é o aceite reciclado que xa se utilizou na cociña. As empresas que traballan neste campo calcularon que só se recolle a metade do aceite que se pode recoller. Con todo, a duplicación de cantidades non sería suficiente para substituír aos combustibles agrícolas.

Todo o modelo de transporte en conflito

Falamos con Abel Esteban da súa recente participación nas xornadas sobre este tema celebradas en Madrid. Unha das principais conclusións que se sacaron foi que non ten sentido falar de alternativas para os combustibles fósiles a partir dos parámetros de consumo actuais. “Temos que cambiar todo o modelo de transporte e consumir menos. Non existe capacidade biofísica para substituír o petróleo polos combustibles agrícolas. En todo o planeta non hai suficientes terras de cultivo para iso”, di Esteban. Xa se fala de biocarburantes de segunda xeración, é dicir, de materias primas non alimentarias, pero a tecnoloxía necesaria para producilos en cantidade suficiente e a un prezo axeitado non está suficientemente desenvolvida e as materias primas non son o suficientemente numerosas.

O caso de Jatrofa

Como conseguir, entón, que a metade dos biocarburantes prodúzanse con materias primas non alimentarias? Abel Esteban advertiu de que a Unión Europea pode facer trampa nese sentido, aínda que non o faga. A clave é a jatrofa. Esta planta dá un aceite que non se utiliza para comer, e na década pasada espertáronse grandes esperanzas ao redor dela: sería capaz de crecer en terras de baixo rendemento, sen moita auga e abono, e daríanos o aceite en toneladas. Con todo, máis tarde viuse que para ser rendible desde o punto de vista do mercado, o jatrofa necesita o mesmo que calquera outro cultivo, incluso unha boa terra. Desta forma, tamén se comezou a desaloxar os cultivos para a alimentación. O dato de GRAIN é que en decembro de 2012 plantáronse nove millóns de hectáreas de jatrofa por mor de 130 provisións de terra. “Jatrofa non compite directamente cos alimentos, pero si indirectamente, porque necesita os mesmos solos que se utilizan para a agricultura”, di Esteban. Segundo os cálculos de GRAIN, se a Unión Europea decide retirar a metade dos seus biocarburantes da jatrofa, só necesitarían 21 millóns de hectáreas para cumprir este obxectivo, e se o calculamos a partir dos rendementos das terras máis fértiles/fértiis. Non importa si o que se cultive serve para comer ou non, a acumulación de terras mantense.

A pesar de que non todos os participantes nas xornadas de Madrid estaban de acordo, entre outros representantes da patronal dos carburantes agrícolas, os organizadores ven claro que a UE debería ir un paso máis aló e non establecer unha porcentaxe mínima para os combustibles agrícolas. Xa mencionamos o desequilibrio que a súa produción xera no mercado global dos alimentos, pero para os ecoloxistas hai outra razón e de gran peso: aínda que se di que o quecemento da Terra redúcese cos combustibles agrícolas, segundo os últimos estudos non é certo.

Para comparar o impacto do combustible fósil e do combustible agrícola no cambio climático, a UE ten en conta as emisións directas. É dicir, as cantidades de gases de efecto invernadoiro que se emitiron no proceso produtivo. E os combustibles agrícolas son moito máis pequenos que os combustibles fósiles. Con todo, as asociacións ecoloxistas, e negan a industria, tamén consideran que para medir o impacto real dos combustibles agrícolas hai que ter en conta as ILUC.

As siglas en inglés ILUC significan o Cambio Indirecto do Uso da Terra. Para entender ben o que queren dicir, sirva o seguinte exemplo de Abel Esteban: A maior parte do combustible agrícola que se utiliza en Europa procede de fóra, pero parte del fabrícase con materias primas autóctonas. Sobre todo, coa colza que crece no centro do continente. Antes, unha parte da colza exportábase e outra parte utilizábase en varias industrias, tanto alimentarias como non alimentarias. Agora, en cambio, toda a colza europea dedícase á produción de combustibles. Isto significa que as industrias que utilizaban a primeira colza teñen que buscar a materia prima noutro lugar. A forte ondada de palma, o máis barato, produciuse polo aumento da demanda de aceite de palma, que provocou que moitos bosques indonesios sexan arrincados para substituílos por plantacións. ILUC refírese a efectos como a emisión á atmosfera do carbono almacenado nestes bosques. Segundo Abel Esteban, no caso da colza, a soia e a palma, se se teñen en conta as ILUC, as emisións totais están moi por encima dos obxectivos marcados pola UE, xa que están bastante preto das emisións de determinados combustibles fósiles. Cabe destacar que, segundo Esteban, o 90% do biodiesel utilizado no Estado español nos anos 2010, 2011 e 2012 foi de aceite de soia e palma.

En definitiva, a consideración das ILUC poría de manifesto que o que a UE considerou sostible non é sostible. OXFAM considera que a implantación de cultivos en zonas boscosas e pradarías para cumprir os obxectivos marcados pola UE afectará tanto ao medio ambiente como aos 26 millóns de vehículos postos en circulación nas estradas europeas. Eduardo Galeano dixo que “imos directamente ao desastre, pero demos, en que coches!”.