Comezaremos a camiñar pola fermosa praza do arrabotü ou pelota de Urdiñarbe, coa igrexa románica de San Mixel e doutra banda, a cita dos camiños sentimentais de Donajakobe e o novo Concello. A igrexa de San Mixel é do século XI, polo menos pola conta da parte máis antiga, e podería servir de espectáculo desde o interior, se non fose como moitas igrexas de Zuberoa pechas na maioría dos casos. O único que se enfrontou a esta situación foi Aita Junes Casenave-Harigile, un apaixonado euskaltzale e ex párroco de Altzai, que ordenou que as igrexas da parroquia ao seu cargo volvesen estar abertas. Con todo, algún veciño da zona da igrexa terá a chave e non será pecado pedir a apertura dunha inspección...

Xusto en fronte da fachada da igrexa, serve botar unha ollada ao novo e bastante bonito concello de Urdiñarbe. Do mesmo xeito que este edificio, é testemuña da construción contemporánea de Zuberoa, tamén é un lugar de referencia dos camiños sentimentais ou de velas de Donajakobe instalados polo Concello. Neste mesmo bastimento tamén se sitúan a sala de espectáculos e o albergue do pobo, que, ao parecer, está pechado nos últimos tempos. Xa que empezamos a citar os camiños sentorales de Donajab, lembremos que Urdiñarbe foi, en épocas anteriores, un importante punto de paso ou parada nun destes camiños, entre o Hospital de Zuberoa e outros dous lugares de gran prestixio como o de Izura en Oztibar. En concreto, tomaremos parte da vía sentoral de Bortuondo GR 78 que se sinalizou tras a súa reapertura fai cinco ou seis anos.

De Hospitalet a Keheillalt

Con todo, cando partamos da praza de Arrabotü ou Pilota Praza, non elixiremos o camiño que nos fai pasar por encima da ponte de San Mixel e que nos sinala de vermello e branco cara á esquerda. Pola contra, pasando por diante da escola, tomamos á dereita o camiño principal cara a Garaibar. Enseguida, a vella e sen veciños que aparece á dereita chámase Hospitaletto. “Este era o hospital ou parte del para albergar e atender aos peregrinos que pasaban por Urdiñarbe”, explícanos o veterano carpinteiro e cantante de Urdiñarbe Jean-Mixel Bedaxagar, que nos acompaña neste percorrido.

En fronte do hospital, alén do camiño e detrás da escola, a casa grande e vella era a de Komandategi. Seguindo o camiño, admiraremos o muíño ou eejera ben restaurado que se atopaba collendo auga polo río Arangoi a través dunha canle. Este muíño, antigamente propiedade do Hospital de Urdiñarbe, é actualmente unha segunda residencia. Tres ou catro metros entre campos lagartos chegamos a un caserío elegante situado á dereita do camiño, a dez minutos do inicio da marcha. “Esta é a miña casa natal”, dinos Bedaxagar, “desde que fomos carpinteiros en familia foi chamada carpintaría, pero ten o nome de orixe Keheillaltea”. Este nome daba á granxa que antigamente ocupaba o posto de vixilancia da entrada de pasteiros ou áreas de pastoreo dos barrios ou das elites. Ao pasar por diante de Keheillalte, quizais poderedes saudar a Marie-Hélène Bedaxagar, irmá de Jean-Mixel, que vive e traballa alí, e ao seu esposo Dominika Agergarai.

En Keheillalt atoparémonos co carreiro de GR 78 que foi sinalizado desde a praza de Urdiñarbe e que seguiremos durante un longo tramo da excursión. Seguindo o camiño principal de Garaibar, volvendo as costas ao conxunto de casas xunto á rúa ou igrexa de Urdiñarbe, desde a dereita e a esquerda poderemos ver os tipos de construción de Zuberoa de antes e hoxe. Pola esquerda e polo camiño, temos unha bonita casa de labradores Iratzabalea e polas dereita casas bonitas que non son caseríos pero que son a testemuña axeitada da singular construción de Zuberoa. Neste camiño principal de Garaibar, de tres ou catro ou cen metros de lonxitude, non debemos perder o camiño sinalizado que nos convida a ir cara á dereita. Aí mesmo temos unha bonita casa restaurada pola dereita. Con todo, seguindo os sinais brancos e vermellos, continuaremos pola primeira vereda, continuando pola esquerda nun camiño empedrado.

A curvatura do organbide, coñecedora das antigas procesións

Trátase da primeira casa que atoparemos unha vez nese camiño. Hoxe en día, na maior parte do ano, esta bonita casa, que polo menos non ten unha ollada, tivo a coñecidos residentes no século XX. Así, en 1967 recibiu o Premio de Literatura Femina, obra de Claire Etcherelli, autor da novela Elise ou a vraie vie, e o seu veciño, o almirante Antoine Sanguinetti (1917-2004). Apoiándose no xeneral De Gaulle, participou no vendaval dos alemáns nazis desde Francia e máis tarde dedicouse á política, reivindicando os propósitos de esquerdas.

Lembrando aos dous famosos personaxes, camiñamos e tras unha pendente bastante abrupta, o carreiro lévanos até o caserío Organbidea. Alí, con precaución, o GR 78 divídese en dous, mentres que os dous diríxense cara a Oztibar. Cara á dereita, o carreiro sinalizado que continúa por un pequeno carreiro, diríxese cara a Muskildi, pasando pola garatea de Ehüza entre os cerros de San Antonio e Elodi, en dirección a Donaixtia. Nós, en cambio, manteremos a segunda opción deste camiño sinalizado, seguindo recto na cruz de Organbide. “Até aquí, desde a igrexa de Urdiñarbe, acórdome de facer procesións”, cóntanos Jean-Mixel Bedaxagar. Non era unha travesía de broma, porque se trata dunha travesía de dúas ou tres quilómetros de longo.

A partir do organbide, camiñaremos por unha senda moi bonita e saborosa. O carreiro construíuse hai tempo sobre a roca de lapiz e lousa. “Desde a rúa de Urdiñarbe até o val de Garaibi é un camiño sinxelo”, explica Jean-Mixel Bedaxagar. En tempos anteriores existía un caserío, pero hoxe en día até Xokoenea, unha borda da granxa de Organbidea, sempre estivo dispoñible, e a partir de entón xa estaba arbusto. A construción do novo camiño de Donajakobe en Bortuondo foi moi positiva, xa que deu vida á antiga senda. É verdadeiramente delicioso camiñar entre avellanos, castiñeiros, carballos e outros moitos tipos de árbores, xa que en gran parte percorreremos as beiras das casas ou os bordos das vellas paredes que os labradores erixían durante algún tempo. Abriremos e volveremos pechar dous ou tres pequenas barreiras colocadas ao longo da senda. Iso non é un problema, pero si que é unha recomendación para abrilos e volver pechalos, escrita exclusivamente en francés e inglés! Parece que as xentes que constrúen e manteñen esas sendas sinalizadas GR teñen unha Euskal Herria e o eúscaro que non saben e que sería un mínimo respecto utilizar a lingua do pobo. É unha xente que seguramente se define como “universal”... sen darse conta de que, á fin e ao cabo, non son de ningunha parte.

O pequeno e bonito manancial de Ohitxe

Desde as estribaciones das árbores, os montes e outeiros de Zuberoa (Maidalena, Errü, Arbailakoa, entre outros), até Auñamendi e a súa liña. Ao final dunha baixada, con todo, saudámoslle ao atoparnos co pequeno camiño do outeiro do val de Garaibar. Chegados a este camiño, tamén daremos as costas aos sinais brancos e vermellos do GR 78, que tomaremos cara á esquerda (cara ao leste), seguindo a regata de Ihiti ou Ibar esküin. Nun momento dado, levamos máis ou menos unha hora e media de excursión, antes de atoparnos co camiño principal de Garaibar que leva á grua de Napal, saudamos ao pequeno muíño da leira Ohitx. Nos tempos pasados o pan facíase en casa e no río máis pequeno tamén había eiheras. Imaxínache... En toda a ponte circularon ao redor de 400 muíños!

Chegados ao camiño principal de Garaibar, xunto á casa Buruegia, volveremos virar á esquerda e quedaranos dúas ou tres quilómetros para volver á zona da igrexa de Urdiñarbe. Á esquerda e á dereita, poderemos admirar algunhas das prósperas granxas do fermoso val de Garaibar (Etxandia, Etxebarnea, Bidabea, Iratzabalea). Chegados a Keheillalt, nesta ocasión si que seguiremos pola dereita os sinais brancos e vermellos, ao finalizar un agradable paseo que nos durou preto de dúas horas e dúas horas e media. Desgraciadamente, na mesma rúa de Urdiñarbe hoxe en día non hai bar con Jean-Mixel Bedaxagar para mandar unhas vellas cancións de Zuberoa...