Reunímonos na Facultade de Ciencias da UPV/EHU co profesor que quere gardar o nome en segredo. Cando nos recibe no seu despacho ten un papel na man; envioulle Unibasq, a axencia creada polo Goberno Vasco para a avaliación da calidade do sistema universitario vasco.

A través do citado documento, Unibasq explica ao profesor por que non obtivo os puntos suficientes para converterse en Profesor Pleno e, en consecuencia, conseguir un mellor status na universidade: “Examinadas as argumentacións do solicitante, esta Comisión ratifica a puntuación outorgada con anterioridade. O número de puntos dos traballos publicados en publicacións científicas difire moito do que un Profesor Completo podería necesitar. Para poder acceder a este nivel, o candidato deberá aumentar a produción científica en revistas de prestixio”.

Non temos intención nin capacidade para xulgar até que punto a produción científica do noso interlocutor é excelente. A razón de vir a el é outra: quere advertirnos dun desequilibrio lingüístico. No período analizado por Unibasq, publicou unha ducia e media de estudos en eúscaro, obtendo a suma total cero puntos. Menos por cada publicación en castelán e inglés. Iso si, Unibasq outorgou ao noso profesor anónimo o máximo número de puntos na área de Coñecemento do Eúscaro. “Pero eu non escribín eses traballos para demostrar que domino o eúscaro; son traballos de investigación científica”.

Déficit de eco

No ámbito da investigación, o seu eco adoita ter máis importancia que a calidade do traballo realizado, e a repercusión que se pode conseguir en eúscaro é practicamente nula. Ou simplemente non, a ter en conta os criterios de Unibasq. Sábeo Xabier Etxaniz Erle, vicerreitor de Eúscaro da UPV/EHU desde xaneiro. “Un criterio para medir o impacto dun artigo é o número de veces que se menciona, e si escribes en eúscaro case ninguén che mencionará. En inglés, en cambio, mencionaranche moitas veces”.

Etxaniz non mencionou o inglés en balde, xa que a lingua da investigación internacional é a franca. A expresión non a inventamos nós, extraémola dun documento escrito pola propia UPV/EHU: Plan Director do Eúscaro de 2007 a 2012. No mesmo parágrafo no que o Plan fai referencia ao lingua franca, di o seguinte: “No caso dunha lingua como o eúscaro, que non está totalmente estandarizada, as achegas dos investigadores que traballan e publican en eúscaro son imprescindibles”.

O Plan Director destaca, por tanto, a necesidade de impulsar a investigación en eúscaro, para o que propón unha serie de medidas. Todos están en marcha, pero non se pode dicir que neste cinco anos a situación do eúscaro mellore moito no que respecta á investigación.

Buscas prestixio da man do inglés?

Dado que o prazo do Plan Director xa está esgotado, haberá que ver o proxecto que desenvolve o novo equipo reitoral para os próximos anos. De momento, e no que se refire á promoción do eúscaro na investigación, Xabier Etxaniz adiántanos: “A UPV/EHU publica tres revistas científicas integramente en eúscaro: Ekaia, Gogoa e Pingas, de escaso eco. A nosa intención é seguir no papel como até agora, pero que as edicións dixitais sexan bilingües, en eúscaro e inglés. Desta maneira, pódense cumprir os nosos dous obxectivos: por unha banda, a investigación; por outra, a creación dun corpus científico en eúscaro. A realización dunha tese doutoral en eúscaro é moi importante para o desenvolvemento do eúscaro, pero doutra banda hai que ver que achega á ciencia. O lóxico é que nolo comuniquen no exterior. E que idioma utilizarás para iso? Inglés”.

Non só das palabras de Xabier Etxaniz, senón tamén de moitas pasaxes do Plan Director do Eúscaro, conclúese que o eúscaro necesitará un pouco de inglés para gañar prestixio en investigación. O principal competidor do eúscaro na UPV/EHU, o castelán, non ten este problema. Quizá non sexa a lingua franca dos investigadores, pero ter máis de 500 millóns de falantes non é unha garantía moi débil.

Investigar en eúscaro, mal negocio

A profesora de Filosofía e Ciencias da Educación da UPV/EHU Lore Erriondo considera que aínda queda moito camiño por percorrer. Non eliximos Erriondo como interlocutor ao azar, senón polo que escribiu no Anuario da Cultura Vasca 2012: “En canto á investigación, os proxectos de investigación en eúscaro son escasos e hai poucos grupos de investigación euskaldunes. Non se trata de investigar a renda en eúscaro: pouca axuda, escaso valor curricular, require moito traballo creativo a nivel terminolóxico, na constitución de grupos, escasos recursos e si quérese ter en conta a necesidade de traducilos a outras linguas”.

A falta de prestixio non é o único problema

Ademais do escaso valor que ten para engordar o curriculum persoal, outros factores obstaculizan a investigación en eúscaro, segundo Olite. Un dos máis significativos é o desequilibrio na distribución da carga de traballo. A UPV/EHU distingue entre profesores bilingües e monolingües, é dicir, castellanoparlantes, que poden impartir as súas clases tanto en eúscaro como en castelán, mentres que os do segundo grupo só poden impartilas en castelán. Isto supón un lastre para os vascos, que lles aforra tempo para investigar. A UPV/EHU recoñece no documento titulado Extensión do Plan Director de Eúscaro que existe ese desequilibrio e anuncia medidas para facer fronte ao problema, pero de momento o problema está aí.

OLITE ten claro que o eúscaro non pode competir co inglés no mundo, pero cre que esa realidade non debe levarnos a conformarnos. É dicir, que unha das tarefas da UPV/EHU é facer esforzos para promocionar o eúscaro –como din os estatutos da universidade–; en palabras do profesor de Errenteria, establecer “factores correctores a favor do eúscaro”.

Tese en eúscaro, a elección de poucos

A Olondo non lle parece suficiente o que se fixo até o momento. “No ámbito do ensino producíronse avances pola demanda, pero na investigación non ocorre o mesmo; na investigación, os consumidores non piden que se fale en eúscaro”. Exemplo bruto: No curso 2001/2002, o 8,3% das teses doutorais defendidas na UPV/EHU foron en eúscaro e o 3,1% en inglés. O resto en castelán. Dez anos máis tarde, en 2010/2011, a porcentaxe do eúscaro era practicamente o mesmo, mentres que o do inglés era de seis veces máis: %18,3. “Dos alumnos que inician os seus estudos, uns poucos chegarán a ser investigadores, e a mensaxe que lles damos constantemente na carreira de obstáculos é que utilicen o inglés”, di Lore Erriondo, “porque iso abriralles máis portas. Pois si se trata de abrir as portas, que estuden en eúscaro e logo que a universidade se encargue de difundir internacionalmente o investigado”.

Xabier Etxaniz recoñece que hai algo de militante en quen presenta a tese en eúscaro, a pesar das axudas que a UPV/EHU concedeu para facilitar este traballo. O mesmo pode dicirse da investigación en xeral. “Á marxe desta militancia, a UPV/EHU ten que dar incentivos para que se publique en eúscaro”, di o vicerreitor. A clave está en saber cal é o incentivo.