Puedes percorrer Donapaleu co piano e a frauta do canto de Antton Valverde na cabeza da última raíña de Navarra, mentres as frías rúas de inverno de Donapaleu lévanche a través das silenciosas pegadas dos últimos representantes da coroa de Navarra. As vellas pedras facían innumerables muecas e o río Lapis Frío sopraba no seu ouvidos mil e uns segredos. No abalo daquela melodía, as palabras de Xabier Lete axudaranche a penetrarche na historia de Donapaleu durante o Renacemento, especialmente na rúa do Palacio de Xustiza. Alí poderás ver a sede dos Estados de Navarra, a igrexa protestante e a casa de Arnaud Oihenart, que escribiu Notitia Utrisque Vasconiae, que nos é bárbaro. A continuación, ocúltaseche o aspecto dese antigo: vasco, hugenot, exiliado, pronto xefe do reino de Francia... polo que pasou a liñaxe do Labrit. Hoxe, o último muro contra o novo ataque, Donapaleu é unha muralla esgotada, gretada pero chea de vitalidade e ten moito que contar, aínda que non o pareza.

Si non é o venres, non haberá problema en deixar o coche por todas partes, en Donapaleu. Facelo fóra do corazón do pobo, xunto á igrexa e ao correo non é unha mala opción. De paso, podemos ir ver si hai unha exposición na mediateca de Amikuze ou si recibiron un dos nosos semanarios máis queridos. Si non, é moi bonito aparcar na praza de Foirail, si non é a época do mercado do venres, vai, por suposto. Os plátanos desta praza central protexen as portas do trinquete e dos acolledores aloxamentos. E como ben nos conta o escritor Mixel Thikoipe, é que acaban de coñecer a historia de Amikuze. Por exemplo, os da resistencia dalgúns cidadáns contra os nazis.

Trátase de Amikuze Baixa Navarra e coñécese como a zona de Donapaleu. Componse de 24 pobos, nos que comparte tres con Zuberoa: Pagola, Domintxine e Lohitzüne-Oihergi. Cun pouquiño de xantza, ao pasear por Donapaleu escoitaremos o eúscaro dos amikuztarras con “zuka” mel. Cun amiñi ou con dous. Porque o eúscaro está seriamente dominado en Amikuze. A comarca fai un repaso á agresiva transformación que sofre historicamente o leste de Euskal Herria. Precisamente, nese sentido, adóitase destacar o traballo de varios axentes, entre eles o da ikastola de Amikuze, que o ano pasado cumpriu 40 anos. De grupos de teatro como Altza Burgaintzi ou Kitzikazank. Doutra banda, lémbrase que Amikuze naceu ou vive con varios escritores vascos. Así, Itxaro Borda é natural de Oragarre. O narrador Koldo Ameztoi, de Arruta, é un pobo moi elegante. Pola súa banda, os escritores Eñaut Etxamendi e Mattin Hirigoien viven en Amikuze. Tamén Mixel Thikoipe de Amikuze, un dos maiores expertos en facer literatura de memoria. Todas estas forzas contribuíron á posta en marcha do Día do Eúscaro hai dous anos, en Donapaleu. Iso é o que se converteu este ano na campaña a favor do eúscaro que se estendeu a toda Nafarroa Beherea. Polo mesmo camiño, os euskaltzales de Amikuze resucitaron os entroidos, e recuperaron o Libertiment, o novo proxecto. É dicir, está a traballarse na implantación dun peto na greta que ten a muralla, co fin de manter firmes os muros da cultura vasca.

Medio pobo, centro histórico

As pedras da casa do Val de Donapaleu son o sinal de que estamos no centro do pobo. Si e unha rechamante encrucillada. Ao Leste temos Zuberoa e Bearn: Aizquiere, Domintxine, Maule, Salbaterra, Saíse, Pau. Juana de Labrit refuxiouse en Salies, un pobo de auga salgada, durante a guerra relixiosa. Nestes pobos dos barrios de Bearn aínda se atopan os templos dos protestantes. Ao oeste, é Lapurdi. Ao nordés, Peirahorada e Landa. A medio camiño, na fronteira, o pobo de Xarnegu, cerca do esquecemento. Efectivamente, o país das tres illas fora visto extinguirse pola néboa. Hoxe celébrase o festival de música Xarnegu, unha vez ao ano, en Bardoze, co obxectivo de manter viva a memoria. E o grupo Xarnege soubo reunir tanto música de Euskal Herria como de Gascuña.

Pero nos escapamos. O Lapitz Frío Gauden (en francés, Bidouze) na beira do río que desemboca en Aturri. A elixir, ao sol. Á esquerda da oficina de turismo pódese visitar a fábrica de tecidos Ona Tiss, a última destas características no País Vasco. Desde 1948 fían algodón e liño. Despois pódese ir á beira do río, camiñando. Baixar as escaleiras e pasar baixo a ponte da estrada principal. Con todo, antes de facelo, hai que botar unha mirada escrutadora á piscina que hai alén do río, supondo que esta zona foi un lugar de carreiras de cabalos, non hai tanto tempo. Os nosos avós e avoas foron espectadores daquelas famosas probas ecuestres que trouxo o malévolo mecenas de De Saint Jayme. Deste xeito, observaremos a forma ovalada do campo de carreiras, así como a cima na que se colocaron os asentos graduados dos espectadores.

Pasado a ponte, a algúns pasos da herba, vemos á esquerda as pegadas do que foi o río. É doce gozar da vista que hai na súa fervenza. Despois, a estreita rúa conduciranos até o Palacio de Xustiza (Rue du Palais de Justice), que foi a “Rúa Real de Navarra”. No seu extremo esquerdo atópase a igrexa que pertenceu a Jondoni Paulo no século XII. O edificio asumiu a función política ao longo dos séculos XVI e XVII, converténdose en sede dos Estados Maiores de Navarra. Cando Juan de Albret e Enrique IV foron reis navarros en Donapaleu, tamén foi templo da igrexa reformada. Despois da Revolución francesa de 1789, converteuse en Tribunal, até 1955. Hoxe é a sede do Colexio Público de Amikuze.

Ecos de Oihenart

Fronte a ela atópase a nobre casa de Derdoy Oihenart, tamén chamada “Buruen etxea”. E é que no pórtico coñécense os cinceles dos últimos reis de Navarra. Pero tamén do diaño e da fertilidade. A esta casa casou Arnaud Oihenart, home de lei, historiador e escritor mauletano, autor do libro Notitia Utrisque Vasconiae tum ibericae, tum aquitanicae. Membro da nobreza navarra por matrimonio, Oihenart estudou a historia e as leis, sempre desde o punto de vista da coroa que representaba e da estirpe de Agramonte. Considérase o primeiro que escribiu sobre a historia do País Vasco. Antes de morrer, contaba con 20.000 páxinas, escritos, notas e documentos. Desgraciadamente, a maioría desapareceron. O primeiro escritor zuberotarra Oihenart escribiu moito en latín, aínda que tamén publicou dous libros en eúscaro: Refráns e Mocidade en versos. Morreu na casa que temos baixo os nosos ollos aos 75 anos de idade, en 1667.

En concreto, desde a rúa Oihenart, accédese á igrexa e afástase a visita ao centro urbano de Donapaleu. Podemos entrar no camiño á igrexa de Santa Maidalena. Foi construído no século XIX, debido á escaseza de espazo na igrexa de entón. É unha listaxe en Edificios Históricos pola orgina Cavaillé Coll. Á dereita da igrexa, chegaremos á Casa do Pobo e ao noso punto de partida, a praza Foirail. Do mesmo xeito que a igrexa, o Trinquete de Saint Jayme de Donapaleu está incluído nos Edificios Históricos. A súa espiña dorsal de aceiro está fabricada segundo o sistema de cravos inventado por Gustave Eiffel. A primeira e, sobre todo, a máis longa trinqueta do País Vasco debe o seu nome ao rico fillo de Donapaleu, Francis de Saint Jayme. El elixira as mellores técnicas e formas de construír da época. Reputado pola fama, De Saint Jayme foi un millonario de mala fortuna. Tanto no trinquete como noutros aloxamentos próximos ou na praza da Casa Consistorial, pódese atopar un espazo cómodo para colocarse e descansar. Pódese preguntar en eúscaro alí ou alí. Un pouco de franqueza, tamén teremos a resposta.

Nota: Na web Ihesi de Euskal Herria, ademais de atopar as recomendacións realizadas pola cidadanía, tamén podes facer as túas achegas.