A comprensión lectora é a competencia básica para aprender ben. Existe unha relación directa entre a habilidade para ler e escribir e o éxito escolar (e viceversa, entre a falta de lectura e o fracaso). Isto é así non só en temas de lingua e literatura, senón tamén en ciencias. Véxase Lavoisier no Tratado Elemental de Química de 1789: “Como as palabras son as que transmiten as ideas, non se pode refinar a linguaxe sen a ciencia requintada, nin tampouco a ciencia sen a linguaxe; aínda que os feitos sexan moi certos e as ideas que os orixinaron sexan moi xustas, só transmitiriamos impresións falsas se non tivésemos unha expresión concreta para denominalas”.

Josune Erkizia, responsable do Seminario Ler para a Aprendizaxe do Berritzegune de Lasarte, púxonos un exemplo da importancia da lectura: “Tamén se ve nas avaliacións de diagnóstico, fíltranse todas as competencias desde o filtro de lectura. Por exemplo, a cidadanía. Podemos medir a capacidade de cidadanía dunha persoa a través de múltiples probas. Pero como pasar DBH2. A todos os de calidade? A través da lectura. A lectura é un tamiz, e o que non está ben non sabe responder ben, aínda que teña unha gran capacidade de cidadanía”.

Lendo cojear

Si a lectura é de vital importancia, como funcionan os alumnos nesta competencia? A competencia lectora mídese polos exames PISA que se realizan a nivel internacional a todos os alumnos da ESO. PISA define a lectura como: “É a capacidade do lector para comprender, utilizar e analizar textos escritos”. Gema Lasarte é profesora de Maxisterio no campus de Vitoria-Gasteiz da UPV/EHU. Tamén é crítico literario, e un dos temas sobre os que traballou é como mellorou a lectura. Ela está de acordo co que pide a proba PISA: “En PISA piden o que realmente é unha lectura competente. Pero iso que lles pedimos non lles ensinamos”. No Berritzegune tamén se basean na definición de PISA, segundo conta Josune Erkizia: “PISA realiza unha gradación e di que un lector competente debe ser capaz de seleccionar, interpretar e analizar críticamente a información. Debaixo de todo iso hai moitas cousas”.

En decembro de 2013 publicaranse os datos de PÍSAA deste ano, mentres que os últimos datos dispoñibles son os de 2009. Segundo estes datos, Navarra sacou 497 puntos, mentres que a CAV sacou 494, fronte aos 497 de 2011. Por encima da media do Estado español (481 puntos), pero moi por baixo de Finlandia, que é cabeza de lista (536 puntos). Segundo conta Josune Erkizia: “Con PISA e resultados de probas similares vese a necesidade de mellorar a comprensión lectora. Os profesores pedían formación e como o catedrático de Salamanca Emilio Sánchez tiña sistematizada a formación, puxémonos en contacto con el e levamos tres anos impartindo formación no Berritzegune”. En tres anos traballaron a lectura comprensiva con 17 centros do val e están contentos cos resultados: “Vemos que estes profesores están a mellorar a súa práctica”.

Non se necesitan máis recursos e tempo para traballar a lectura comprensiva

Lendo o artigo de Emilio Sánchez e o grupo (Un protocolo para Como observar os Profesores Axudantes aos seus Alumnos cando Len Textos na aula) descubriremos o segredo para traballar a lectura. Afortunadamente, non fai falta máis recursos e tempo, a clave é traballar de forma consciente a lectura que se fai de forma espontánea na clase. Erkizia explícanos que “ese é o punto de partida, o profesor ten que saber que tipo de práctica fai na clase. Debe tomar conciencia. Para iso necesita unha escala na que se explique onde está a excelencia e que niveis hai. Onde estou? Aquí, isto é o que eu fago’. Cal é o seguinte paso?’ É o seguinte, e pómoslle o camiño para explicar como dar ese paso”. No curso de formación dáse resposta á dinámica cotiá da escola: “Non estamos a falar de fomentar a lectura, de promover o mundo da literatura. O ámbito que traballamos é o de ler para aprender. A adquisición da fonte de coñecemento por parte do alumnado. O profesor utiliza unidades didácticas para transmitir o coñecemento. A nosa formación limítase a estudar como traballar a lectura nas unidades didácticas. Para levar a cabo estas unidades didácticas ou estes proxectos sempre foi necesario ler. Como xestionar esas lecturas?”.

As catro bases

Erkizia explicou así as catro bases que traballan nas sesións de formación: “O profesor ten que planificar a lectura, pensar en que mensaxes dá aos seus alumnos antes de lelos. Ten que traballar como axudar mentres len. Analizar como preguntar á hora de avaliar. E ao final ten que aprender como pechar esas lecturas”.

Estudarémolos individualmente. Á hora de planificar, segundo Erkizia, “é o profesor o que vai conseguir a motivación. Se presenta ben a lectura, se explica exactamente por que e para que debemos ler este texto, fará máis motivadora a lectura”. Tamén é importante deixar claro o que se espera dos alumnos na planificación: “Un profesor pode dicir sen máis: ‘Aí tédelo, empeza a ler o texto’. Non significa que quere que se lle poña atención, con que obxectivo hai que lelo, ou que temos que facer con esa lectura, e o alumno comeza a querer ter en mente o que se le. Nesta situación o alumno está moi perdido”. Pola contra, o alumno que ten os obxectivos claros desde o principio, chega a traballar o autoajuste. É dicir, “mentres o alumno le saberá si está en condicións de alcanzar os obxectivos, se entendeu ou ten que reler o texto, ou en que ten que pedir axuda... Faise dono de si mesmo. O autoajuste é un punto moi importante en calquera proceso de aprendizaxe”.

A axuda que proporciona o profesor durante a lectura pode ser reguladora ou invasiva. É regulador, por exemplo, resumir o apreso até entón e expor a seguinte pregunta, ou lembrar cal é o obxectivo e emitir a pregunta, ou propor algunha forma de buscar a resposta... O invasivo, pola súa banda, pode consistir en responder directamente ou en elixir dúas respostas. Os reguladores de axuda ensinan máis e o alumno participa activamente no proceso.

Á hora de avaliar, hai que ter en conta que “comprender” o lido significa que realizamos unha selección de acordo a criterios de toda a información do texto, que organizamos a información seleccionada e que a incorporamos aos coñecementos xa existentes. Neste sentido, á hora de avaliar hai que ter en conta se o que realmente é importante pregúntase ou pode ser todo o cuestionario.
E o peche é a columna que Erkizia subliña moito: “Cando lemos algo o profesor ten que facer un pequeno resumo. Sempre. Desta maneira, os alumnos danse conta de que todo o que lemos ten unha consecuencia. E o final é o que o profesor marcou na planificación, o que lle pediu ao alumno que poña atención antes de lelo. Se ao final se afán a sacar conclusións, chegará o momento no que os alumnos e alumnas, en lugar de facelo, farano. Pero iso é un proceso longo, non se fai dun día para outro”. Engade: “‘mira o que aprendemos, isto e isto, e para que? para isto e para isto’; con este peche cobra sentido o que aprendemos”. Outra función do peche é que os que están cojeando na lectura aprendan: “Os que teñen máis capacidade captan rapidamente o efecto, pero os que non o teñen non. Con iso aseguras que a quen non teñen esa capacidade de ler e interpretar, polo menos quedaralles algo nese resumo”.

Como se demostrou, a clave para traballar a comprensión lectora é o profesor. É o profesor o que fai unha lectura significativa, o que dá sentido á lectura. Niso coinciden Erkizia e Lasarte. En palabras de Erkizia, “o profesor, como modelo, moldea os costumes. O profesor non explica cal é o contido do texto, pero orienta a atención do alumnado, el mesmo insiste no que é importante en cada momento”. Lasarte pregunta, con todo, sobre a capacidade do propio profesorado: “O que pasa é que a nós chéganos a xente á Escola de Maxisterio sen saber ler nin escribir. O profesor é o primeiro que ten que ler. Todos os días!”.

Quen debe abordar o tema desde as ramas?

O currículo escolar ten a lectura como transcendente. Segundo Josune Erkizia “está ben posto, como capacidade, coas súas subcompetencias e é transversal. Non é un tema específico do ámbito lingüístico, temos que ler para aprender calquera ámbito, pensa no que hai que ler na historia e nas ciencias naturais! Estes profesores deben estar capacitados para unha boa xestión da lectura. Para iso hai que formarse, e non sei si na escola de profesores ofrécese suficiente formación”. Gema Lasarte tamén ve a necesidade de reforzar a comprensión lectora á hora de formar profesorado na universidade: “A lectura debería ter máis peso na formación do profesorado, limitarse a inscribirse nos cursos de formación marcados de arriba a abaixo e non de forma voluntaria. Na Escola de Maxisterio dicímolo moitas veces, ten que haber unha materia en Maxisterio”. Por tanto
, o currículo teno como transversal, pero como na escola de Maxisterio non se reciben formacións específicas, pódese dicir xeneralizando que nas escolas a lectura trabállase case exclusivamente nas clases de lingua e literatura. Josune Erkizia viu este problema nas sesións de formación: “Cos profesores que veñen de Primaria temos a vantaxe de que cada un leva a cabo diferentes áreas. Pero case todos os profesores que proveñen de Secundaria son de lingua. Romper ese límite ou ese muro é moi difícil, parece que a linguaxe de lectura é cousa dos profesores, e aí temos un campo que gañar”. Gema Lasarte tamén denuncia este erro: “A lectura non é só unha materia de lingua e literatura, como o pensamento lóxico non é só de matemáticas. Profesor de matemáticas ou de química, todos son profesores de habilidades lectoras”.

Lasarte explicou que, ademais, os xéneros textuais con maior dificultade para o alumnado non pertencen ás materias de lingua e literatura: “En Educación Infantil empezan coa lectura e creo que vai moi ben, ligado á literatura oral. En Primaria empezan lendo narracións, e a cousa segue ben. Por que non teñen problemas coas narracións? Porque na vida tamén pasamos o tempo narrando, porque contamos cousas.

Pero as comedias veñen cando empezamos cos textos informativos. Por que? O texto explicativo é máis difícil, dá moitos novos coñecementos, na vida cotiá poucas veces damos explicacións completamente novas... Aí é onde hai que axudar ao alumnado, pero onde están os textos explicativos? Na lección literaria? Exactamente nas ciencias. Cando ten un problema cun texto químico necesita axuda”.

Escolas competencia, fogar afección

Gema Lasarte lembra que a casa e a escola teñen que axudarse mutuamente: “A función da escola é conseguir lectores competentes. E é labor da sociedade e da familia potenciar e pór en valor o hábito lector. En ambos estamos perdidos, a escola non fai competencia e ler en sociedade está mal visto, vergoñoso”. Chegou á conclusión de que ler con seriedade dános críticas: “A sociedade, as familias, esa cultura, temos que fortalecer ese valor. O que sabe ler sabe interpretar o mundo, coñécese a si mesmo, ten unhas armas. É unha cultura que che dá un tamiz ante o caos da información que sufrimos na sociedade actual, podes
desenvolver a túa opinión”. Erkizia recomendou faladoiros literarios e lecturas dialógicas (que poden agrupar a pais, alumnos e profesores): “Eses faladoiros dannos conta da necesidade dos demais. A mensaxe de abaixo é que a escola non é suficiente para aprender, que fai falta toda a comunidade. Desde o momento en que compartimos, a lectura adquire un sentido, constrúo a lectura e chego a un lugar onde non chegou só a miña cabeza. Vai máis aló da lectura, a expresión oral ten moita forza, temos que dar opinións e é unha maneira de desenvolver a expresión oral”.