Axun Lasa, “Lasa eta Zabala”, irmá de Joxean Lasa.

Carguei sobre min e levado a moitos sitios! “Axun Lasa, irmá de Joxean Lasa” dixeron, pero quero deixalo claro, eu son Axun, Axun Lasa, pero son filla de Jexux, de Joxe Mari, amigo de… e tamén da irmá de Joxean, con moita honra. A morte do noso irmán está aí, pero son máis que a irmá de Joxean, sen dúbida.

A finais de novembro do ano pasado, lemos un artigo de opinión no xornal Berria, a morte do teu irmán, as torturas que recibiches... Horrible.

Este artigo tranquilizoume profundamente. Alí metinme nunha lea terrible. Non o escribín con intención de publicalo, senón para desafogalo.

Como chegou até o xornal?

Iniciouse antes de que ETA declarase o cesamento do fogo definitivo con motivo da celebración da Conferencia de Paz en Donostia-San Sebastián. Eu traballaba alí, de Alegia a Urnieta, no coche. “Vítimas de ETA… Conferencia de Paz… vítimas de ETA… Vítimas de ETA… Vítimas de ETA… Non hai dereito…”. Alí estaban presentes xentes do Goberno e xornalistas, que só dicían "vítimas de ETA". Insistían niso. Cheguei á tenda e dixéronme: “Que tes?”, e “nada!”. Fun ao computador e empecei a escribir, a medida que viñese tirei todos os que tiña dentro. Cando o escribín non sabía si borralo ou que facer… Niso teño un gran amigo, o catalán, o xornalista, que me dixo: “Cando te sintas mal, escribe, saca o que tes dentro, deixa que caias!”, e busquei a dirección, “Myrian”, e envieina. Díxome: “Mire, Axun, nós aquí en Cataluña e en Madrid necesitamos cousas así”.

A familia tivo noticias do seu texto antes de publicalo?

Ademais da a miña irmá que mo puxo en eúscaro, tamén llo ensinei a outro familiar. Pero xa non me importaba. Aqueles días que vivira con mala disposición, fixéranme moito dano os que escoitaba unha e outra vez. Non ouvía máis que ás “vítimas de ETA”. Hai cousas que hai que facer na vida, e unha delas foi a de escribir e publicar aquel texto. Alí contei moitos segredos, ninguén sabía cousas, nin os meus fillos, nin os meus pais, nin ninguén.

Lin hai anos o libro doutra muller: O que non dixera, o de Agurtzane Juana. Desde entón apareceron varios testemuños nos xornais. O teu é un dos últimos.

Tocounos ver os vermellos… “me”, debería dicir, porque me toca falar de min. Tantas cousas, tantas, tantos e tantos anos! O noso irmán marchouse en 1981, desapareceu no 83, o xuízo contra Galindo celebrouse no 2000… Son moitos anos, doce meses cada ano, trinta días cada mes, moitas horas cada día… Pasamos tantos momentos malos! Por fin, deime conta de que me estaba pondo enfermo. Enfermando: con dor de columna, sen poder andar… Deime conta de que necesitaba algo, e niso atopei a boa xente no camiño, que me axudou moito. “Tes unha caixa pecha, completamente pecha con cal e pedras… Tes que abrila!”. E tiven que traballar para recobrarme, moi egoístamente, para sentirme mellor.

Acabas de dicirnos que che levaches unha gran carga. Como os seus familiares levaron á súa familia ao último de Joxean e Joxi?

Foi unha dor, unha dor intensa. O meu pai viviu dunha maneira diferente, a miña nai tamén, os meus irmáns –eramos nove, agora somos oito– cada un á súa maneira… “Xa sabes que vai estar morto, é imaxinable”, dicíame un, e eu contéstolle: “Si teño que imaxinarmo, eu imaxinareime vivo a Joxean”. Ocorreume o mesmo en Tolosa. En 1987, unha concentración con fotos dos asasinados de ETA, entre eles Lasa e Zabala. Por primeira vez asistín a unha reunión. “Está morto? Veño aclaralo, quero sabelo”. E o mesmo cos amigos de verdade, a discusión: “Xa sabes que está morto”, “como o sei? Que sei eu?”. Tamén tiven que dicir á xente que se concentraba, para que me quitase esas fotos da lista de mortos e colocáseas entre os desaparecidos: “De aquí irei eu a esas reunións, eu manterei a foto de Joxean, pero non como morreu”. E así foi, pero os amigos tamén se deron conta do que quería e respectáronme e axudáronme moito. Na familia cada cal levou esta carga á súa maneira.

En 1995 apareceron os corpos sen vida de Joxi e Joxean, dúas dos cales foron asasinados.

Pasaron cousas moi duras, moi duras. O do cemiterio foi unha leña impresionante. Pense no que foi para a familia! Non se pode crer. A maioría da familia preocupábanos: “Non están. Estarán mortos. Temos que buscar…”. Por fin apareceron. Soubémolo. E de febreiro a xuño preparamos a súa chegada. A nosa ilusión aínda que saibamos que volvían mortos! “Chega Joxeantonio, morto, pero volve”. Non era máis que uns ósos que entraban na caixa. O meu pai, a miña nai e dous familiares puideron ver o cadáver da moza en Alacante. Nós eramos unha gran familia, pero non nos deixaron entrar. Non tiñamos dereito. Rabia! A chegada a casa foi terriblemente triste. Non podían apartar da súa imaxinación as áridas, torpes, mesquiñas e feas montañas que foran enterradas. Con todo, uns días deime conta de que “estaban aí”. Preparamos o seu regreso coa maior ilusión, sen facer nada especial. “Poremos esa música, ao pasar pola rúa…”. O Concello estaba disposto a axudarnos. A familia organizándoo todo, na porta do noso caserío. Logo, ver o que pasou… Como o viviu cada un? Como podía!

Na época na que non se coñecía a Joxean nin a Joxi, cando ETA cometía o atentado, que había dentro de ti? É dicir, sempre me acordo do poema Joxepa Mendizabal Zaldibian de Gabriel Aresti: As nais dos eses / sofren moito / lles matan aos seus fillos / e sobre todo / mátanlles os fillos.

Confésoo agora. Entón non. Non había máis remedio que tanta pena e tanta tristeza! Odio?… Si, probablemente. Pronto comecei a darme a volta. Facíanse convocatorias dunha e outra, pero non quería ir. Volvín pasar o calvario. Aos que dicían o atentado igual e “non merecen outra cousa!” non lles dicía nada, non podía dicilo, porque eles deféndenme. “Hai un festival… Non vou, alí estarán tal e tal, e non quero estar con eles…”. Doíame moito. Vivín momentos duros.

No escrito Itomena enviado ao diario, aparecen dúas dores: Por unha banda a morte de Joxean e por outro a tortura que che inflige.

Tiña moita dor... Bastante traballo, e bastante traballo torturador. É tan odiada! Están enfermos!

Jorge do Cura, membro da Coordinadora Española para a Prevención da Tortura, díxonos leste mesmo ano en Argia que os torturadores foron presentados para iso. Despois dun programa de torturas, vanse a casa, ponse diante da televisión, collen aos nenos nos xeonllos e, sen máis, poden ver o partido.

Para iso están preparados, si, e ben preparados! Non quero saber nada deles, nada. Perdoa… Desexar nada malo… Nada. Aínda lembro o de Madrid. Recibín torturas e torturadores. Penso en dúas caras, na súa idade, na súa roupa… Non quero saber nada delas, nin si están no cárcere, están dentro… Non me importa! O único que quero é que non fagan dano a ninguén.

Non impórtache Galindo?

A maior ilusión sería que me dixese Galindo que eles tamén cometeron erros, que causaron moito dano, que iso sería a miña maior ilusión. Polo demais, non me opoño a Galindo, quizá porque lle teño moito medo. Con todo, o máis difícil de perdoar é o do cemiterio. Teño esa espiña moi metida no meu interior e non pódoa sacar.

A todos foinos afortunado, máis ou menos, tomar o camiño cara ao cemiterio. No caso de vostedes, teño que enterrar a Joxean e penso que o ataque dos ertzainas, a ofensiva do cemiterio, e dicía: “isto non é deste mundo, non está a suceder de verdade!”.

A morte é dura, si a morte foi provocada, moito máis dura, pero se podes enterrala, si podes vivir esa pena, é un luxo. Díxeno a un familiar da vítima de ETA. Foi asasinado por ETA. Estabamos a conversar, moi animados. “Dei, di Axun, o que querías dicir”, “non, porque vaiche a facer dano”, “quero dicir, Axun”. Díxenlle: “Os dous sufrimos violencia, pero o teu é un luxo”, “Axun!”, “perdoa, non debo dicircho, non quería facerche dano. É duro desfacerse do seu familiar, non ter noticias del en doce anos, e á volta, esperando con esa gran ansiedade, ‘aquí está, aquí está!’, e logo facer o que fixeron no cemiterio. Iso non é posible. Por iso o luxo é teu”. Recordo que o pai de Joxean, o meu pai, que dixo no 83, decatouse da súa desaparición. Cheguei a casa do avogado e dixen: “Non hai noticias deles, nin de Joxi nin do noso Joxeantonio. Ven algo raro e duro”. O meu pai, que estaba sentado á mesa, deu unha puñada na perna e dixo: “Máis que escoitar iso, prefería ouvir que está cargado de tiros ao bordo do camiño!”. Levantouse, marchouse e por un instante non volveu. É moi duro o que dixo, pero sabía o que dicía…

As vítimas fixeron o traballo de cociña, un traballo confidencial.

Fomos a Irlanda, a Glean Cri, alí non había televisión, xornais, bares… Nada. Non é máis que unha fermosa casa. Saíu a pasear un pouco e, fóra, frío e xeo. E acabouse. Non podía meter o nariz. Foi a experiencia máis enriquecedora que tiven, a mellor das cousas. Organizado pola dirección da Oficina de Atención ás Vítimas do Terrorismo, traballamos baixo a dirección de tres grandes expertos: Carlos Beristain, Galo Bilbao e Julián Ibáñez de Opakua. Estas reunións non tiñan un obxectivo concreto, senón reunirse e ver si a convivencia era posible. E a medida que a xente ía dando a súa asentimiento á convocatoria, ían saíndo todos á rúa. Nos dous primeiros anos xuntámonos cinco vítimas, pero pronto nos demos conta de que aquilo había que amplialo e así se fixo. Desde entón, houbo moitas vítimas, e hoxe en día aínda hai moitas vítimas, entre elas familiares de presos. Están a pasar o calvario.

As vítimas reunístesvos con Glean Crin, cada unha coa súa dor.

E iso é o que fixemos, que cada cal expresase a súa dor e que cada un escoite e respecte a dor da outra mirando aos ollos. Tentabamos falar tranquilamente, pero non sempre era posible. Vivimos momentos difíciles, tanto uns como outros, pero podo dicir que despois de superar eses momentos… complicidade?... que é terrible. Unha delas, un determinado abrazo… Sempre, sempre me acordarei dela. E ademais moi rico.

As emocións están a rebordar. Que di a razón?

Dáme pena o camiño que fixemos en Euskal Herria, fixémonos moito dano. Ouvín que isto valeu e dáme pena. Non aplicable. O ser humano non pode matar ou torturar ao ser humano ou… Non hai razóns para iso. Temos que aprender que, desde pequeno, podemos ser moi diferentes e temos que vivir un á beira do outro. Que somos diferentes? Falemos, para arranxar xuntos, para dividir o espazo. Ninguén ten razón, a verdade non está completa en ningures.

Terminemos. Dime como era Joxean.

Un raparigo moi doce. Sempre sorrí. Era un bertsolari. A resposta foi incesantemente recibida. E humilde. Non era ningún resentimento… Unha vez vino resentido, cando mataron a Josetxo Jauregi de Ibarra, na zona de Izaskun, foi asasinado pola Garda Civil, no control dalgunha parte. Entón si, vino moi fumado, moi axitado. Tería uns 16 anos. Joxean era doce…

O último recordo?

Ao Norte, nós tomámoslle o pelo: “Sabemos que vas de mozas”, “eu non podo ter noiva”, “aínda non lle diredes a noiva, pero hai unha moza aí”, nós. E Joxean díxolle: “Non, non podo ter noiva. Eu sei o que é a miña vida: a morte ou o cárcere”. Era moi novo, só 20 anos. Terceiro son da familia do nove irmáns, Joxean era sétimo. Eu mesmo coidei aos máis pequenos da casa, fun pequena para eles.

E Joxi?

Tamén a coñecemos. Joxi e Joxean eran moi amigos da escola, desde nenos. En Olarrain, o monólito para os dous instalouse diante da escola, o monumento. Alí está todo elegante. Eran moi amigos e moi diferentes. O noso era silencioso, riseiro, pero silencioso. Joxi, un trapelo, falaría co un e co outro, sentiría alegre.