Máis que o obxectivo, a escusa é atopar a casa, e o proceso é o máis importante. Hai que deixar que a historia siga o seu curso?

Non do todo. Como dicía o cineasta Jean Rouch, para conseguir unha boa escena botar un pau ao can. Traerache ou non, ou che traerá outra cousa… pero ti tes que tirar o pau, porche o punto de partida. Non creo que o caos sexa unha fórmula. Devandito isto, a casa é unha escusa para atopar máis tesouros no camiño: aínda que non atopes a casa, podes atopar cousas máis interesantes no camiño; a clave é non cegarche co obxectivo, ter unha actitude aberta. Eu adoito utilizar a palabra accidente: os grandes científicos, máis que mirando á proba, fixeron moitos descubrimentos por accidente, nese momento chuvioso.

Pode ser perigoso confiar a historia a accidentes ou imprevistos para que non se atopen relatos interesantes?

É verdade que o guion está feito polo azar, os misterios; eu tiro o pau, pero as cousas veñen por si soas. Con todo, sempre hai algo que contar. É máis, todo é incontestable, tiven que deixar moitos tesouros fóra. Si vas ben, sempre atopas algo; a maxia atrae á maxia, e si achégasche ás cousas e aos demais humildes e sen intereses corruptos, a xente responde da mesma maneira. A película comeza no cemiterio e nos cemiterios sempre atopas algo. Si buscas un sepulcro, atoparás outro cinco con historias interesantes. E o mesmo coas casas de Lapurdi, hai unha historia detrás de calquera porta.

Nun primeiro momento, abórdanse historias que parecen insignificantes, e atópase a beleza, por exemplo, no movemento de “danza” dunha bolsa de plástico, ou nos nomes das casas. Está a clave na mirada?

Trátase de colocar unha lupa, hai beleza mesmo nas cousas máis pequenas. Só os nomes das casas de aquí teñen grandes historias detrás. En Azkaine, por exemplo, hai unha casa chamada Zapata Txurienea, imaxínese, seguro que todos ían con zapatos negros en Azkaine, menos o dono desa casa. Cal sería a persoa que se distinguía por ese trazo? Paréceme fermosa. Ou no outeiro do Aire Libre do Val, o vento sopra marabillosamente, e si cambiáseselle o nome, o aire desaparecería. O nome e a existencia. Si o outeiro chamásese Herba Verde, concentrariámonos/concentrariámosnos na herba, quizais non sentiriamos o vento. Hai que reivindicar esta poesía porque nestes tempos a ciencia tomou o monopolio da maxia. Fascínannos os avances da ciencia, pero antes as cousas máis poéticas eran as que máis nos asombraban. Buscar unha casa, buscar unha persoa pode ser aínda unha aventura para algúns, pero as xeracións máis novas buscan amigos a través de Facebook. Aí acábase a maxia, acábase a poesía, e ás miñas xeracións a poesía lévanos a lugares onde aínda non nos leva a ciencia. Estudei xornalismo e busquei casa como xornalista, miraba nos arquivos, preguntaba… pero ese traballo non me daba respostas e ao final o xornalista deu a testemuña ao artista, porque esa poesía e esa maxia pódenlle levar lonxe. Xornalista e artista danse a man nesta película, xa que a pura poesía pode distanciarse demasiado da historia.

O humor e o aspecto lúdico están moi presentes na obra de Man Ray, tamén na túa. É importante á hora de contar historias?

Si. Mentres busco a casa, estou a xogar, e é unha actitude moi dadaísta, como a de Man Ray. É unha actitude ineludible para contar historias e é precisamente o arquitecto romanés que me fala do home que construíu a casa, Emak Bakia, o que subliña o seu humor. Tiña dous cans: “Baixa do sofá” e “Ti tamén”. Buscando a liberdade da súa familia construíu unha casa no outeiro de Bidarte, e Ema púxolle o nome de Bakia. Ao rodar esta película deime conta de que realmente practican a liberdade quen mellor a esconden. O mesmo fixo Man Ray: nomeou a súa película con dúas palabras vascas, e a liberdade que se ocultaba baixo esas palabras, déixame en paz, mellor que si titulase Fiche-moi a paix. Emak Bakia era unha maneira de nomear o paraíso.

A documental mostra un desexo esteticista. A estética condiciona a arte?

Vin documentais mal rodados e non sei por que, pero a miúdo a fealdad deféndese como unha virtude. Eu ás veces deixo que o vento mova a cámara, que o propio Man Ray lanzou ao aire para facer o plano máis libre mentres rodaba, pero tamén iso paréceme esteticamente fermoso. E paréceme que cando se contan cousas verdadeiras, si son belas ao mesmo tempo, lévanche máis arriba. A fealdad por si mesmo non faime crible.

Máis que a obra de Man Ray, a película recupera sobre todo o espírito de Man Ray, o seu cine libre, o cine accidental.

A película, non só fisicamente, senón tamén o seu espírito transfórmase co tempo, sofre danos e a forma de facer cine de Ray (en liberdade, sen aceptar orzamento, só) sufriu moitos danos hoxe en día. Na miña medida, tentei recuperar ese espírito, traballar da mesma maneira, só (e tamén en auzolan, porque recibín moita axuda), xogando, co obxectivo de gozar. Man Ray facía o que quería, unha historia sen quenllas (imaxínache iso en 1926! ), sen ter en conta se gustase aos demais, iso é o cine libre. E eu, fixen a miña película como me saíu das tripas, dalgunha maneira, revivindo a Man Ray. O escritor galego Álvaro Cunqueiro dicía que moitas das cousas que se enterran non están mortas, e así é. Si deséxao, pode reavivalos.

Precisamente a ese espírito de paz e liberdade responde a filosofía “emak bakia”, que seguen moitos dos entrevistados da película. Utiliza vostede a mesma filosofía?

Si, porque este documental non é sobre Man Ray, senón sobre esas dúas palabras. Emak bakia non é un rumoreo, é algo que se di a berros, e mantendo ese espírito hai moitos proxectos que utilizaron a expresión: o deseñador de Florencia que fai a roupa que quere, un grupo de música de Madrid baseado na música vándala, unha editorial discográfica con fins de vangarda… No meu caso, a película foi unha oportunidade para facer o que non me deixaron facer como xornalista, a maneira de dicir bakemas, “ás cousas”. E agora estou contento co resultado, pero a liberdade págase, o mundo non cho pon fácil: moitos che pon obstáculos, dinche que só non o vas a conseguir, que para sacar adiante o proxecto é mellor obedecer á industria, que o audio se escoitará moi mal… e ás veces tes que actuar como maquis, mantendo a túa. Tes que estar moi convencido, estiven a piques de abandonalo varias veces, pero son navarro, teimoso, ja, ja, ja. Ao mesmo tempo, creo que é bo que no proxecto sufra dalgunha maneira, sen ir ao extremo, o proceso ten que ser duro en parte.

Canto ten de ti o documental e cantos de Man Ray?

Man Ray sempre está ao seu lado, está copiloto. A miúdo pregúntome si a Man Ray gustaríalle a película, porque utilizo a súa obra como punto de partida para logo contar a miña propia película. Pero o director Victor Erice ou a Fundación Man Ray dixéronme que precisamente iso é o que máis lle gustaría: que fixese o que eu quería, libre, en lugar de contar a súa biografía. Hai o meu sistema nervioso nesta obra, a ansiedade, ese avance aos tombos…

Avanzar aos tombos, dis. É máis interesante o camiño sinuoso que o camiño correcto?

Adoita ser máis solitario, xa que o camiño directo realízase normalmente no rabaño. No camiño con curvas, podes pararche, avanzar e retroceder… É máis libre. E máis salvaxe, natural, o río ten o seu camiño; a fonte da casa, o fluxo directo, é a invención dos seres humanos, a natureza busca saídas e atópaas. Hoxe en día recoméndallenos seguir todos xuntos na ruta directa para chegar máis lonxe, pero é máis interesante, máis rebelde. Quizá cho pases peor, porque estás só e quédasche en máis sitios, pero quizá chegues máis lonxe, verás máis cousas, máis tesouros.

Esta película pódese considerar experimental, vangardista, pero baséase na experimentación e a vangarda dunha película dos anos 1920. Que é a vangarda?

É unha película vangardista e á vez clásica, non me gusta a experimentación, quero contar algo. Non quero perder a narración, pero tamén fixen a maior experimentación na narración e no humor. Cun toque de surrealismo, experimentei coas historias, e quixen demostrar que a sorpresa ten lóxica en si mesma. Dentro da narración entran o pallaso felliniano, o serrero, a princesa romanesa…, parece surrealista, pero está construída dentro dunha lóxica, forman parte do mesmo camiño, as ramas dun mesmo río.

E de todas as ramas ou historias que contas, cal é a que máis che gusta?

O que máis me impresionou foi Mitchel Etcheberry, un dos veciños máis vellos de Bidart. Tras a súa retirada, o antigo porto de Bidarte foi reconstruído na maqueta e é impresionante. É o único que sabe os nomes das rocas que quedaron mergulladas, porque os pescadores xa facían a súa propia cartografía, pero xa ninguén as nomea e, volvendo ao anterior, cando este home morra, que pasará con eses nomes, con esas rocas? Ilargita, Harrigaizto, Eletzortu, Bibaziki…