A manipulación da materia na nanoescala é a breve definición da nanotecnoloxía. Un nanómetro é o millón dun milímetro; noutras palabras, a nanoescala é a escala de átomos e moléculas, segundo explícanos o director de CIC Nanogune, José Mari Pitarke. “Analizamos os átomos e as moléculas desde principios do século XX, e a mecánica cuántica que se desenvolveu nesa época. Pero aínda non eramos capaces de manipular a materia a esa escala”. Isto chegou máis tarde, a finais da década de 1980, grazas, entre outras cousas, ao microscopio de túneles.

O termo nanotecnoloxía non se refire, por tanto, a un produto ou técnica, senón á medida. Pódese utilizar en todos os ámbitos da tecnoloxía e está en uso, a nanotecnoloxía. Físicos, químicos, biólogos... Científicos multidisciplinares traballan no “nano”. As aplicacións están en todas partes e espérase que sexan máis. Iso si, a pesar de que xa se deron moitos pasos, Pitarke cre que está por chegar a verdadeira revolución da nanotecnoloxía.

“Na nanoescala, as propiedades da materia non son como as da macro e a microescala, o que nos ofrece novas posibilidades –sinala o director de Nanogune–, entre as que cabe destacar a posibilidade de que os procesos leven a cabo con resolución atómica, o que permitirá un desenvolvemento máis eficiente dos procesos, reducindo o consumo de materia e enerxía e reducindo a xeración de residuos”. Con esta frase Pitarke resume as vantaxes da nanotecnoloxía. De feito, está convencido de que será unha das claves do desenvolvemento sostible.

Pitarke deunos unha ampla lista dos avances que pode xerar a nanotecnoloxía: “Computadoras máis rápidas; mellora do transporte, que permitirá mellorar as características dos combustibles e axilizar os materiais, reducindo o consumo e as emisións de gas; medicamentos máis selectivos, de menor efecto secundario, novas terapias, mellores equipos de diagnóstico...”.

Atractivo e perigoso

Na nanoescala os efectos da mecánica cuántica son totalmente evidentes. Predominan as superficies –nunha pequena nanoestructura a maioría dos átomos atópanse na superficie– e, a diferenza da macroescala, as propiedades físicas e químicas teñen unha dependencia do tamaño. Con todo, esta calidade ten o seu reverso en opinión de moitos. “As mesmas razóns polas que os nanomateriales son tan atractivos para os investigadores (tamaño pequeno, mobilidade, propiedades non convencionais) fan que sexan perigosos para a contorna e a saúde humana”, lese no libro publicado polo grupo ETC en 2011 Que ocorre coa nanotecnoloxía? Regulación e xeopolítica no prólogo ao groso informe. ETC é un grupo internacional que analiza os impactos das novas tecnoloxías. Hai tempo que prestan atención á nanotecnoloxía: En 2002 solicitouse unha moratoria á comercialización de nanoproductos. Din que os estudos realizados desde entón puxeron aínda máis de relevo as dúbidas sobre a seguridade dos produtos que se poden producir con este tipo de tecnoloxía. E non só a dúbida: ETC di que se realizaron centos de estudos que demostran que o contacto con varias nanopartículas ten consecuencias negativas.

Jose Mari Pitarke non está de acordo. “Na medida en que a nanotecnoloxía é un novo campo, evidentemente pode achegar beneficios e riscos, e a nosa misión é garantir o desenvolvemento responsable da nanotecnoloxía. Non hai razón para pensar que a nanotecnoloxía é máis perigosa; o anano é diferente, pero non necesariamente máis perigoso. A natureza crea continuamente nanomateriales, e os seres vivos tamén estamos feitos de nanomateriales. As nanopartículas están por todas partes na nosa contorna. Hoxe en día, grazas á nanotecnoloxía, podemos crear novas estruturas; e antes de lanzar produtos que inclúan nanoestructuras, debemos desenvolver protocolos que garantan a seguridade. O desenvolvemento tecnolóxico requirirá a definición de novos estándar que inciden na terminología, as sesións e a instrumentación, condición que será necesaria para que os produtos posibilitados pola nanotecnoloxía poidan comercializarse e, en particular, para a protección dos consumidores e do medio ambiente”.

En que consiste a seguridade?

Respecto da CAV, que é o ámbito de traballo de Nanogune, Pitarke destacou o labor que está a realizar a estratexia Nanobasque impulsada polo Goberno Vasco en materia de seguridade. Entre outros, crearon o Observatorio de Nanociencias e Nanotecnoloxías, co obxectivo de realizar unha análise dos impactos dos nanomateriales ao longo de todo o seu ciclo de vida e comunicalos á sociedade.

Con todo, moitos autores non cren que a seguridade da nanotecnoloxía esíxase un investimento suficiente. Volvemos recorrer ao informe de ETC. Dise que moitos dos estudos publicados nos últimos tres anos teñen como consecuencia principal que no ámbito da nanosegatividad hai moito por facer. “Os nanomateriales non sabemos case nada da influencia que teñen na contorna e os niveis de exposición seguros a ecosistemas e seres humanos son descoñecidos. En 2008, a Real Comisión de Contaminación Ambiental de Gran Bretaña ditaminou que é moi difícil determinar a seguridade dos nanomateriales, tan grande é o noso descoñecemento sobre a súa toxicoloxía”.

Un destes estudos é o da iniciativa EMERGNANO financiada polo Goberno do Reino Unido. Segundo afirmaron, non hai información suficiente para medir o risco de varios nanomateriales xa existentes no mercado: dióxido de titanio, nanotubos de cabono, óxidos de ferro, cinc e cerio, nanopartículas de ouro e prata e outras moitas. En 2008, Gilberto Dupas, coordinador do Grupo Internacional de Conxuntura, escribiu que a propia FDA estadounidense recoñeceu as dificultades que ten para establecer protocolos sobre a seguridade dos nanomateriales que xa están en mans dos consumidores. Por outra banda, ETC sinala que no desenvolvemento da seguridade utilízase unha porcentaxe moi pequena do investimento que se ofrece á nanotecnoloxía, aínda que non achegan datos concretos, entre outras cousas porque a información que provén da industria adoita ser difusa.

Denuncian unha regulación excesivamente débil

En 2008, o Foro Intergobernamental de Seguridade Química, no Congreso de Dakar (Senegal), lanzou unha dura declaración sobre as nanotecnoloxías. Denunciaron a falta dun marco regulador internacional e chamaron á cidadanía a aplicar o principio de precaución na loita contra a violencia. En canto á regulación, dá moitos datos sobre a súa debilidade Que pasa coa nanotecnoloxía? informes.

Hai que ter en conta, en primeiro lugar, que nos últimos anos o financiamento privado impúxose ao público na investigación das nanotecnoloxías. As empresas apostaron polo “nano” e moitos gobernos do mundo tamén investiron grandes fortunas na última década. Así mesmo, sinala ETC, a política de saída de produtos á comercialización canto antes levou a que a regulación non sexa moi estrita. Na maioría dos países do mundo puxéronse en marcha sistemas de avaliación baseados na vontade. Ofrécese ás empresas, por dicilo dalgunha maneira, a posibilidade de transmitir aos gobernos información sobre os produtos que desenvolven. A resposta da industria foi, con todo, moi cálida, segundo ETCÉTERA.

Esta situación, sempre segundo a mesma fonte, baséase na idea de que a lexislación “branda” é mellor para non obstaculizar o desenvolvemento da tecnoloxía que acaba de iniciarse. Os Gobernos comprométense a non aplicar medidas obrigatorias e comprométense a apoiar ás industrias na súa contrapartida. Cabe destacar a recomendación do Goberno de Estados Unidos á FDA, encargada de garantir a seguridade alimentaria, para facilitar a chegada da tecnoloxía ao mercado canto antes.

Etiqueta específica para nanomateriales?

Así as cousas, e xa temos centos de nanomateriales e nanodispositivos tanto en produtos de consumo común como en usos industriais (computadoras, teléfonos móbiles, catalizadores para combustibles, espellos antinéboa, cristais autolimpiables, pelotas de tenis, cremas protectoras do sol...), moitos grupos pediron que estes produtos teñan unha etiquetaxe específica, como non, o propio ETC. En 2009, o Parlamento da Unión Europea encargou a etiqueta de produtos de consumo, así como unha dura crítica á comisión encargada de regular a nanotecnoloxía na UE e a prohibición de comercializar materiais potencialmente perigosos. Tamén se pediu unha moratoria para a comercialización dos alimentos que conteñen nanocomponentes. Con todo, a Comisión Europea non tivo en conta estas peticións. En novembro de 2010 abriuse a porta á etiquetaxe, que aínda non se materializou. En canto á moratoria, mantiveron a súa actitude inicial, argumentando que as metodoloxías actualmente vixentes na avaliación de riscos son suficientes para garantir a seguridade dos alimentos producidos con nanotecnoloxía.

Preguntamos a Jose Mari Pitarke que opina sobre estes temas. Para empezar, non cre que sexa necesario pór etiquetas especiais nos produtos que conteñen nanomateriales, “o que é necesario é garantir que se adopten todas as medidas de seguridade que se deben tomar e descartar todo o que sexa tóxico; en calquera caso, sempre é útil indicar cales son os ingredientes do produto”. En termos xerais de seguridade, non dispón de datos concretos sobre o investimento que se está realizando no mundo, pero si nos lembrou a existencia de centros internacionais creados especificamente para traballar neste ámbito. Como exemplo nos citou o CRN (Centro de Nanotecnoloxía Responsable). Un matiz, con todo: “O concepto de nanotecnoloxía responsable non outorga tanta importancia á posible toxicidade dos materiais, aínda que non a exclúa do todo, senón ás consecuencias que puidese ter o desenvolvemento de nanomaquinas moleculares”.

Top-down, bottom-up

Como dixemos antes, Pitarke cre que aínda está por chegar a verdadeira revolución da nanotecnoloxía. Aínda recoñecendo que existe un risco de simplificación excesiva para unha mellor comprensión das cousas, nun sector tan amplo, podemos dicir que existen dous tipos de procesos en nanotecnoloxía: de arriba abaixo e de abaixo arriba, ou top-down e bottom-up, en inglés. O futuro da nanotecnoloxía, seguramente, virá da combinación de ambos, segundo explicou José Mari Pitarke. A primeira fundaméntase na miniaturización e coñécense os avances na mesma. Nos computadores de hoxe en día, por exemplo, hai miles de millóns de transistores dentro dun chip que teñen vinte nanómetros de ancho.

Os procesos bottom-up son máis complicados, teñen obxectivos moito máis ambiciosos e, si desenvólvense, iso si, suporían unha gran revolución. Basicamente, trátase de crear sistemas que se organicen por si mesmos. Como ocorre na natureza, pero organizalo ao noso gusto. “Por exemplo, os ladrillos básicos dos seres vivos, as proteínas, xéranse a través dun proceso de autoorganización posibilitado polos ribosomas, obxectos de nanoescala, que son verdadeiras nanomaquinas moleculares”. Estas nanomaquinas serían, por dicilo dalgunha maneira, ribosomas artificiais, programadas para que os átomos e as moléculas organícense segundo convéñanos. Para algúns científicos iso é ciencia ficción, para outro non. E o risco diso, a preocupación do CRN, é que as máquinas que teñen esa capacidade escápense do noso control.