1) Ser Capital Europea da Cultura 2016 non é un feito cultural (sobre todo).

O matiz, antes de seguir: si, por suposto, por suposto, a declaración de Capital Europea da Cultura ten que ver coa cultura, pero ten máis relación cun modelo de cidade que con actividades culturais. Para parecer atractivo, trátase de potenciar a marca da cidade, facendo fincapé nalgúns valores. As capitais de aquí e de alá queren dar unha imaxe moderna, diversa e dinámica, pero estes conceptos desaparecen como o fume no vento se non se lles dá un agarre máis concreto. E San Sebastián elixiu a cultura para trasladar o atractivo das ideas ao plano material –os orzamentos–. Nunha escala moito maior, o Barcelona fixo algo parecido a través do deporte coa Olimpíada de 1992; este ano Vitoria-Gasteiz farao co medio ambiente, segundo a European Green Capital. Pero o Barcelona non é unha cidade máis deportiva desde 1992, nin Vitoria será máis ecoloxista cando acabe o ano. Será Donostia máis “cultural” cando acabe 2016? Si, si desde hoxe até entón téntase potenciar as actividades culturais do día a día. Non, si a denominación da Capital Cultural Europea utilízase principalmente para a promoción turística e urbanística.

2) Pero pode achegar algo á cultura de Donostia.

Case coincidiron en conseguir o fin do Odontismo e o título de Capital Europea que tanto ansiaba. Unha impresión bastante estendida é que a obtención da denominación non estaba entre as prioridades do actual Concello. Ademais, o modelo cultural do anterior Concello difire moito do actual, pero Bildu, en minoría, está obrigada a buscar o consenso. Partindo dese punto de partida, que non ten moita paixón pola Capital Cultural e que necesariamente ten que ser acordado coa oposición, o Goberno Municipal enfróntase a dúas vías: tentar convencer aos seus votantes da importancia de San Sebastián 2016; e o obxectivo de que as actividades ao redor da Capital Cultural cheguen a outras persoas. Desde esta segunda opción pódense abrir as portas de pao a pao ao novo Concello para comezar a construír unha nova hexemonía cultural. A hexemonía estrutúrase a través de puntos de articulación entre diferentes e axuda a crear panoramas que até agora non coñecemos. Se as cousas se fan ben, pode revitalizar a vida cultural de San Sebastián. Pero para conseguilo, é imprescindible mirar máis aló do ámbito de confianza dun mesmo no camiño, na programación e na elección das guías.

3) A cultura vasca non é só o folclore vasco, nin sequera o mainstream vasco.

Aínda que a miúdo se utilizan como sinónimos, entre moitos castellanohablantes xorde unha visión bastante distorsionada do que se produce en eúscaro. Bildu, que preside o Concello, puxo entre as súas prioridades dar un lugar axeitado á cultura vasca en Donostia, sen dúbida necesaria, porque está lonxe de ter a oferta en eúscaro correspondente á porcentaxe de euskaldunes que ten a capital guipuscoana, e ademais, a denominación de 2016 ofrece unha boa oportunidade para internacionalizar a cultura vasca, sen pasar pola criba das linguas máis importantes –poucas, por certo–. Pero o criterio sociolingüístico non pode ser o único que se teña en conta á hora de definir as programacións; ademais dunha discriminación positiva a favor do eúscaro, é importante apoiar a aqueles que, artisticamente, ofrecen algo innovador. Polo demais, o que verán fóra será o mainstream vasco; e dificilmente pódese xustificar desde a esquerda que as políticas públicas culturais aposten polo que xa é un éxito. Esta postura debería ser dos partidos conservadores –e hoxe non é só de eles–.

4) A dicotomía cultura “popular” vs. cultura “elitista” non funciona.

Repetiuse a fórmula de “cultura popular e participativa” até convertela en mantra e, como a maioría das frases que se repiten unha e outra vez, está buxán de contido. Falaremos de dinámicas de participación no seguinte punto, pero o sobrenome “popular” merece a pena sen alargar moito unha segunda volta. De que falamos cando falamos de “cultura popular”? En que se diferencian a “cultura popular” e a “cultura elitista”? O esquema que contrapuña estes dous modelos dá moitos problemas para clasificar as creacións culturais actuais: pasaron bastantes anos desde que a produción cultural converteuse nun proceso industrial, e ao mesmo tempo a cultura e as elites do pobo, ambas foron absorbidas por un novo fenómeno: “cultura de masas”. Isto significa que as posibilidades de acceso aos produtos culturais estendéronse moito, que o cidadán medio pode consumir unha cultura de alto nivel, que a razón pola que non se fai non é económica –como era na época na que funcionaba a distribución popular/elitista– e que, por tanto, o problema converteuse en espertar a curiosidade do público. O problema está, sobre todo, na educación, non a nivel dos artistas programados.

5) “Participación” e participación real.

As autoridades que non falan de participación non existen nos países occidentais, pero cando chega a hora real é moi raro, polo menos nas institucións. Pero si foron modelos participativos, tamén na cultura. Como integrar os espazos culturais que funcionan a través da democracia directa, como os gaztetxes, baixo a marca da Capital Cultural, que ten un aspecto tan institucional? Durante moitos anos viviron espazos culturais autónomos e oficiais moi lonxe, pero si hai vontade política, o de 2016 pode ser un bo momento para achegarse a eles. Unha organización próxima ao modelo dos Gaztetxe pode dar solución a algúns proxectos que están por diante e por detrás en Donostia-San Sebastián, por exemplo, Tabakalera. Experiencias interesantes están en marcha en edificios do mesmo tamaño, baseados na colaboración institucional e a autogestión, como é o caso de Tabacalera en Madrid. Tentarán as autoridades facer algo parecido?