Para dicir sen demasiados matices, na situación ideal as institucións deberían promover infraestruturas adaptadas ás necesidades da cidadanía e, en consecuencia, as políticas culturais deberían ser valoradas. A frase anterior escribímola utilizando de forma condicional, porque as principais políticas das últimas décadas (as que levaron os orzamentos máis grandes) non puxeron no centro ese principio; si, claro, creáronse equipamentos públicos baseados nas necesidades, pero as velas foron inflados por outros ventos: os diferentes equipamentos culturais asumiron funcións máis aló da cultura no País Vasco, xunto co protagonismo das actividades do terceiro sector tras o declive da industria pesada, e o crecemento económico.

O Museo Guggenheim de Bilbao é o principal tótem desta tendencia no País Vasco, símbolo do renacemento da capital biscaíña, gran engrenaxe da moto económica e atractivo turístico, considerado como o responsable do espertar dunha cidade en coma post-industrial, un milagre para máis dun. Desde entón apareceron en todas partes as infraestruturas culturais que, a pesar de ter outros obxectivos, seguiron a liña do Guggenheim: Kursaal de Donostia-San Sebastián (1999), Artium de Vitoria-Gasteiz (2002) ou Baluarte de Pamplona (2003) foron creados ao servizo dun modelo de cidade, bautizado como “cidade global” polo sociólogo Saskia Sassen (128 dedicada aos modelos urbanísticos. En Máis Grave tes información máis detallada sobre este tema, así como os motivos polos que Bilbao se quedou na categoría de “performance urbana” máis que “cidade global”).

Desde a década de 1990, as cidades lanzaron unha especie de carreira co obxectivo de reforzar ou mellorar a súa posición na rede mundial; ser diferente, ter algo novo que ofrecer é a mellor maneira de gañar posicións nesta carreira. Cada cidade busca “algo máis”, trata de traer marcas globais (como un museo deseñado por Frank Gehry), co fin de atraer turismo cultural. Joxean Muñoz, aínda director de Tabakalera en Donostia-San Sebastián, resumiu así o tema (cap. Larrun, 04-05-2008): “O que antes era unha pugna entre os estados nacionais agora é moito máis complicado e tamén o é entre as cidades. As cidades necesitan un emblema para competir, e os museos tiveron unha gran influencia en iso”.

Desde o punto de vista artístico, todo iso non ten máis que unha relación transversal coa cultura, xa que os edificios e infraestruturas son ferramentas postas ao servizo doutros intereses, o que en si mesmo supón unha posición cuestionable. Pódese discutir moito sobre a suposta achega do “efecto Guggenheim” á cultura de Bilbao e do País Vasco e sobre o seu impacto real. Pero como a unha crítica local sempre se lle pode achacar á estupidez, recorramos a quen fan da opinión unha lei nestas cuestións. Nun artigo publicado hai catro anos en The New York Times (Bilbao, 10 years later, 23-09-2007), Denny Le destacou que aínda que o Guggenheim limpoulle a cara a Bilbao, a cidade non soubo aproveitar a forza de atracción do museo e que a cultura cotiá bilbaína está totalmente desconectada do museo de arte contemporánea. “Sorprendente concentración de arquitectura de primeira orde, mesmo sen a obra mestra de titanio de Gehry. Pero só a arquitectura non fai cidade. Bilbao está completamente vestida, pero non decidiu onde quere ir”.

A menor escala, algo parecido sucedeu tamén en moitas localidades de menor poboación: as pequenas e medianas infraestruturas culturais aumentaron moito nas últimas décadas. Os nomes de “centro de interpretación” popularizáronsenos en pouco tempo, aumentaron aquí e alá os novos equipamentos culturais que superaron as tradicionais casas de cultura co tamaño e a intención. A visión de Herrika impúxose deixando atrás a perspectiva rexional, o que xerou contradicións –programacións que se cruzan, atomización…–. Podería ser esaxerado falar de “efectos Guggenheim” a nivel local, pero de novo hai moito que ver cos grandes centros culturais nestes fenómenos locais: demandáronse grandes gastos públicos, investiuse máis en infraestruturas que en dinámicas e con frecuencia as programacións puxéronse en marcha sen coordinación nin planificación. E non é despreciable o impacto que estas infraestruturas locais han tido no gasto público xeneral. Un dato de 2008 indica que máis da metade dos 510 millóns de euros que gastaron en cultura o Goberno Vasco, as deputacións e os concellos foron achegados polos concellos.

Pero un día chega a crise económica. As administracións recadan menos diñeiro a través dos impostos, non hai capacidade de endebedamento como antes e agora a vostede, a min, os orzamentos empezan a ser máis reducidos. Os artazis fixeron chasquear varios partidos dedicados á cultura. Para citar algúns grandes: A Donostia-San Sebastián, que será Capital Europea da Cultura 2016, quere saber de onde e como pode aforrar diñeiro, segundo lemos estes días en prensa, até 89 millóns de euros. O pasado mes de novembro, o deputado de Cultura de Álava anunciou que Artium terá menos diñeiro e o futuro de KREA está en dúbida. Dos recortes que se produciron nos orzamentos de Navarra en 2011, o de cultura foi o maior (12,8% menos); a inquietude é que a procesión organizada o 26 de novembro polo taller de teatro Kilkarrak para chorar a “morte da cultura” en Estella non esixe ningunha explicación. A protesta era contraria á suspensión das programacións, pero tamén para denunciar o desaprovechamiento do espazo xerado polo abandono en mans privadas da infraestrutura cultural municipal de San Benito (o mesmo repítese noutras localidades).

O Guggenheim de Bilbao é, polo menos en aparencia, o que aínda non notou a crise (o número de visitantes aumentou este ano), pero o proxecto museístico de Urdaibai hai tempo que non se escoita e non parece que haxa recursos para polo en marcha (a pesar de que a Deputación Foral de Bizkaia considérao un proxecto estratéxico e o pp tamén se mostrou favorable) e Bilbao Exhibition Centre, con usos culturais, atópase nunha situación difícil de chegar a finais de ano.

O que non se dubida é de que nun ciclo económico distinto expuxéronse e construíron as novas infraestruturas que manteñen os novos tempos e como o van a facer. Moitas delas, até agora, non son economicamente sostibles e a rebaixa económica requirirá unha profunda revisión das funcións, programacións e formulacións dos centros, así como reformular desde a propia definición as infraestruturas que consideramos centros públicos de cultura.

Espazos culturais “invisibles”

Todos estes edificios están afastados da Kukutza de Rekalde. O artigo comezou co son das escavadoras, dos pelotazos, dos manifestantes e volveremos aos últimos días de setembro deste ano, cando o gaztetxe foi desaloxado e derrubado. Por que axiña que e con tanta violencia? Máis aló do contexto local, o comportamento do Concello de Bilbao e do Departamento de Interior do Goberno Vasco no mes de setembro non pode entenderse máis que da imposibilidade de aceptar un modelo de centro cultural. Entre nós utilízase a palabra “gaztetxe” para definir estes ámbitos, pero espazos organizados de forma similar pódense atopar en todo o mundo. Son espazos creados á marxe da influencia dos poderes políticos e económicos, baseados na autogestión e co obxectivo de encher e revitalizar os espazos buxán. As políticas culturais institucionais deberían dotar á cidadanía de equipamentos, pero iso si ou non, os adolescentes funcionan de maneira autónoma. O modelo dos gaztetxes consiste en renunciar a pasar polo tamiz da mediación político-institucional para conseguir un equipamento.

Non é de estrañar que nun barrio como Errekalde creásese o que quizá fose o rapaz máis importante de Euskal Herria, xa que os veciños necesitaban un lugar así. E teñen. Por este motivo, en novembro ocupouse un novo edificio da rúa Larraskitu, que foi desaloxado inmediatamente pola Ertzaintza. E polas mesmas causas ocúpanse os novos edificios en calquera lugar. Durante os días de desaloxo de Kukutza, Uxotegi foi ocupado en Donostia-San Sebastián; na mesma capital guipuscoana, varias persoas desprazáronse ao edificio Belas Artes, que debería albergar usos culturais, pero foi desaloxado inmediatamente pola Policía Municipal e a Ertzaintza (empresa propietaria do edificio, que ten previsto construír un hotel de luxo); nos días que se están redactando estas liñas, a Ertzaintza expulsou a varios mozos da escola de Zaramaga.

Esta práctica de ocupación non ten nada que ver cos grandes e medianos centros culturais públicos que empezan a notar a crise. Á luz do concepto TAZ do filósofo Hakim Bey (Temporary Autonomous Zone, traducimos en euskera “Espazo Temporal Autónomo”) enténdese mellor a natureza destes espazos culturais alternativos. Bey, bebido do anarquismo e do situacionismo, propuxo unha rebelión que dura un tempo en lugar dunha revolución permanente. Para as súas propias palabras: “O TAZ é un tipo de rebelión que non vai directamente contra o Estado, unha operación guerrilleira, para liberar un campo –terreo, campo de tempo, campo de imaxinación–, e unha vez conseguido, disólvese para reconstruílo noutro lugar ou noutro tempo, antes de que o Estado o esmague”.

Segundo Bey, a cara máis forte destes espazos que conseguen autonomía temporal é a invisibilidad. “Un TAZ ten que desaparecer cando é nomeado –representado, mediatizado–, desaparece, deixando un oco atrás”. A última frase reflicte ben o que sucede cos máis novos e centros similares: traballan en silencio, son undergrounds, poden pasar moitos anos en marcha á vista de todo o mundo e, con todo, invisibles. Pero cando comezan a aparecer nos principais medios de comunicación, o perigo e a ameaza de expulsión esborrállanse rapidamente sobre eles. Moita xente non tivo noticias de Kukutza até setembro deste ano, e non saberá que no seu pobo reúnense todos os días en lugares parecidos.

As institucións públicas teñen problemas con este tipo de centros culturais, xa que non caben en esquemas normalizados. Os gaztetxes son gaztetxe, porque son institucións políticas paralelas que antepoñen outros modelos de organización –democracia directa, asamblearismo…– aos mecanismos de representación das institucións locais, provinciais ou autonómicas. Pero a miúdo esquécese de que tamén hai espazos con vocación pública, aínda que non se enmarquen dentro das convencións. Deixan as portas abertas para poder levar a cabo as súas actividades.

As diferenzas máis notables cos espazos públicos institucionalizados son que o propio espazo, o espazo físico, non ten tanta importancia en comparación coa posibilidade de actuar que ofrece (o nomadismo sempre está dispoñible, ao ser expulsado dun lugar énchese outro espazo buxán, sen grandes gastos de arquitectura, con orzamentos necesariamente ben axustados); e que non funcionan por demanda de oferta senón por capacidade organizativa dos que están dispostos a participar. Un modelo tan flexible que fai que o gaztetxe sexa economicamente sostible, a diferenza doutras infraestruturas públicas.

Vitoria de Kukutza

Nas liñas anteriores habemos presentado os dous tipos de centros culturais como modelos opostos, pero son así? Non teñen as institucións nada que aprender dos gaztetxes? Da man das infraestruturas públicas creadas nas últimas décadas, tamén se abriu un tipo de discurso co obxectivo de trasladar as características dos espazos culturais autogestionados aos edificios impulsados polas institucións. A idea de “sociedade creativa” plasmouse en varias conferencias e artigos. Un fragmento do artigo Kafka en Kukutza (Kafka en Kukutza) publicado polo profesor da UPV/EHU Ramón Zallo no diario Gara resume este punto de vista: “O Concello non soubo entender que Kukutza é un seminario de creación, parte do que Richard Florida chamou ‘clase creativa’, tres dos alicerces fundamentais das ‘T’: tecnoloxía, talento e tolerancia. A tecnoloxía fai referencia á innovación; o talento ás persoas que traballan na creación, enxeñeiros, artistas ou científicos; e a tolerancia mídese en función do índice de presenza de bohemios, culturas, gais, contraculturas, etc. en barrios ou cidades. Todo iso conformaría un ecosistema que atraería o talento e potenciaría a creación”.

Este enfoque é incerto no contexto económico no que vivimos, trátase de integrar a cultura dentro do modelo que orixinou a crise, en beneficio do desenvolvemento económico capitalista con rostro humano. A Richard Florida, ao que Zallo fixo referencia, criticáronlle en máis dunha ocasión; e dixéronlle que a idea de desenvolvemento social relaciónase co nivel de estudos e de vida, non co número de gais ou bohemios que viven nunha zona. Pero o intento de síntese que fixo o profesor da UPV/EHU é interesante e pódense sacar conclusións que poden axudar a realizar exercicios parecidos.

Se nos fixamos na traxectoria dos centros culturais, hai casos que se poden entender en parte como unha combinación de ambos os modelos e que avanzaron con éxito. Un deles é Arteleku, que se inaugurou en 1987: Un edificio industrial do barrio de Loiola de Donostia-San Sebastián foi reformado, pero aínda hoxe, o aspecto de Arteleku atópase lonxe dos pomposos centros culturais que xurdiron noutros lugares. Non importa, é o niño de creadores de todo tipo e grazas a unha coidada programación converteuse nun referente, aínda que polo seu nivel de especialización non se mostrou demasiado en grandes titulares. Está por ver en que e como afectará a súa inclusión no proxecto de Tabakalera, pero pode ser un modelo a ter en conta nos próximos tempos, xa que o aproveitamento dos edificios existentes será necesario en tempos de escaseza de diñeiro público. Si á crise económica súmaselle a crise do petróleo que non ten solución, ademais da reutilización de estruturas construídas con outros obxectivos, non estaría de máis pensar en edificios multifuncionais.

O outro punto a analizar é a xestión de espazos. A medida que diminúen os recursos económicos, córrese o risco de que se suspendan as programacións e baléirense de contido as casas que tanto custou construír. As institucións deberán facilitar o acceso da cidadanía ao que se fixo con diñeiro público, tanto en equipamentos pensados no uso “diario” como en centros culturais (por exemplo, centros culturais) ou que tiveron un gran tuning. E niso teñen moito que aprender do modelo dos gaztetxes. Deixar espazos a disposición da cidadanía ou compartir xestión, a revitalización de moitos centros culturais pode vir polo camiño dunha maior participación.

As máquinas trataron de eliminar a fume de carozo o rastro de Kukutza de Errekalde, pero a pesar da desaparición do edificio, o modelo cultural do gaztetxe saíu vitorioso. Pasarán anos ata que varias autoridades se dean conta de que a era do espectáculo cultural, o efecto Guggenheim, empeza a terminar, co ciclo económico que xerou. Que a consigna non pode ser máis que a que aparece nas afixas feitas con gran ironía por Oier Etxeberria na Bienal de Venecia, “Crear dúas, tres, moitos Guggenheim” (“Bi, hiru, moito Guggenheim”), que sobran os investimentos en cultura e outros espazos que con pouco diñeiro están a facer un gran traballo, esquecidos polas institucións. Mentres tanto, seguro que se farán investimentos equivocados, e moitas das infraestruturas que hoxe se consideran imprescindibles non se poderán entender cos anos máis que como monumento á prodigalidad. Pero, mirando estas cousas ou non, a cultura vive e vivirá nos lugares que busque para respirar. Hai algúns exemplos diso nas seguintes páxinas, que son de localización, tamaño, organización, financiamento e obxectivos moi diferentes, pero que sen facer moito ruído, pensando ben o camiño, souberon facer a súa achega.