A paz en Euskal Herria era un desexo apaixonado, era unha necesidade profunda e así se tomou a decisión de ETA, así se agradeceu.

A paz ten tantos amapontonamientos como a perspectiva política, pero no fondo e neste momento concreto significa: Que ETA non vai matar, pór bombas, pedir impostos revolucionarios, ameazar… Que non vai facer sufrir a ninguén por conseguir os seus obxectivos políticos. E a paz significa que os presos volverán a casa, os fugitivos, os etarras… Que non haberá dispersión nin torturas; que os da Unión, os de Segi ou Askatasuna non serán encarcerados polo seu traballo… A paz quere dicir moito máis, pero no fondo esa é a razón pola que a cidadanía se volveu tola, porque aínda non o fixo todo, agora vese ante os ollos.

A sociedade vasca ha quitado un peso de encima ao gran peso que supón o anuncio de ETA en Euskadi. Desde o punto de vista persoal, as súas principais ameazas, pero desde o punto de vista político, especialmente a esquerda abertzale e o nacionalismo en xeral. Agora, o primeiro que hai que facer é reconducir as consecuencias do conflito e despois os problemas políticos. E cos acontecementos das últimas semanas, principalmente a Conferencia Internacional de San Sebastián, hai moitas razóns para pensar que se van a conseguir as dúas, despois dun complicado percorrido, pero que se van a conseguir.

Xunto a eles, e a continuación, tratarase o tema das vítimas de forma seria e profunda, tocando todos os extremos e recoñecendo cada un os seu. Vítima, sufrimento, empatía... Porque sen confesar a dor, dificilmente pódese construír nada xusto. Porque, sen miralo cara a cara, pode caer máis suavemente no mesmo buraco. A petición de perdón foi feita pola IRA no ano 2002, e o Goberno británico segue facendo o seu propio camiño.

Historia e decadencia de ETA

Foron necesarios máis de medio século de desprazamentos para chegar á situación actual, como se ensina na escola sobre os seres vivos: nacer, vivir e morrer. Iso é o que lle pasou a ETA, o mesmo que lle pasa ao pequeno insecto ou ao maior elefante. A lectura da súa historia equivale á das visións políticas. Sería estúpido pensar que a historia da organización armada puidese contarse en tres ou catro parágrafos, pero aí están todas as claves para chegar ao 20 de outubro de 2011. Hai que investigar e interpretar, todo iso e nada máis.

ETA naceu na crúa do franquismo e converteuse no símbolo da resistencia vasca, o Proceso de Burgos foi o máis claro expoñente da protección de ETA, probablemente porque todos os que non o eran eran eran partidarios da actividade armada, pero si a maioría porque eran contra Franco, e porque aqueles militantes xulgados eran catalizadores da protesta.

ETA acabou con forza o franquismo e con forza entrou o ditador na transición política, na nova democracia española. Con todo, como é sabido, non hai nin unha soa ETA e a medida que a situación política cambiou, ETA tamén foi cambiando (ETA V-ETA VIN, millas e polimilias…). Paradoxalmente, posiblemente o período máis forte de ETA foi o comprendido entre 1977 e 1990: o maior número de militantes, a actividade armada máis dura, a configuración política máis forte dos MLNV e o apoio moi firme dun sector da cidadanía.

A esquerda abertzale naquela época cría firmemente que os seus obxectivos políticos, a autodeterminación e a territorialidad, podían lograrse e que a loita armada contribuía a iso. As consecuencias técnicas, por suposto, resolveríanse inmediatamente despois de negociar os principais acordos políticos. E en Alxer materializouse o primeiro gran esforzo de negociación, que fracasou e que fixo que ETA tamén entrase noutra época. Tras o de Alxer, na esquerda abertzale xa houbo un esforzo importante para abandonar a loita armada, coñecida como a “Ruta Azkoiti”, e que terminou coa expulsión de Iñaki Esnaola en HB.

O dos 90 foi o momento no que a negociación debía levar a cabo e, como non levaba a cabo, a presión aumentou: foi a época da socialización do sufrimento, a de Oldaratz no seo da esquerda abertzale. O asasinato do concelleiro do PP Gregorio Ordóñez supuxo un punto de inflexión significativo, probablemente en dúas direccións: por unha banda, ETA deu un salto significativo golpeando contra os cargos políticos, pero todo iso, á súa vez, supuxo unha perda de lexitimidade e apoio na esquerda abertzale. As forzas antiterroristas lograron, ademais, integrar a posición contraria a ETA a partir do Pacto de Ajuria Enea, aumentando o illamento da esquerda abertzale. O secuestro e asasinato do concelleiro do pp de Ermua, Miguel Ángel Branco, en xullo de 1997, foi a culminación desta etapa.

Con todo, unha vez máis, estaba claro que o que se vía e a realidade eran dúas, o Acordo de Lizarra-Garazi construíuse en setembro de 1998, cando toda ETA e o ENAM parecían máis derrotados e illados que nunca. Por primeira vez en 40 anos, a sociedade vasca sentiu o final do conflito no seu seo. Non foi así e o golpe foi brutal, sobre todo no seo da esquerda abertzale. Como consecuencia, HB tivo a súa primeira división seria e fundouse Aralar. ETA volveu demostrar forza de acción, pero no seu legitimación e apoio coñeceu un novo declive, e tamén a recentemente creada Batasuna con ela.

Tras a derrota de Lizarra-Garazi, no seo da esquerda abertzale estendeuse a necesidade de deixar de lado a loita armada, tanto na súa contorna social, como na súa militancia e en moitos dirixentes. E en consecuencia, por primeira vez na súa historia, en 2004 ETA negouse a negociar os contidos políticos, dando paso á iniciativa de Anoeta e á prestixiosa proposta das dúas mesas.

Logo viuse que na sesión de negociación de 2006 iso non era do todo certo e que ETA tamén quería decidir no que Batasuna estaba a negociar co PNV e o PSE en Loiola. E si que se decidiu, até o punto de botar abaixo o programa de Loiola. Non foi o único culpable daquela derrota, pero si un dos principais.

Pero desas cinzas xurdiu esta Ave Fenix, o día en que ETA anunciou o fin da súa actividade armada. A partir de 2006, unha rama da dirección política da esquerda abertzale decidiu que había que pór fin á estratexia armada. Coñecemos xa parte desa rama, liderada por Arnaldo Otegi, Rufi Etxeberria e Rafa Díez, pero seguramente coñeceremos máis adiante a daqueles que contribuíron a este proceso no seo de ETA. O resultado foi verdadeiramente decisivo: por primeira vez na historia da esquerda abertzale o seu brazo civil ha vencido ao militar e supuxo o fin da loita armada.

Vencedores e vencidos

Desde un punto de vista puramente militar, parece que a lectura é clara. ETA non conseguiu negociar a territorialidad e a autodeterminación. O Estado derrotouno e xa está, ou dicindo con matices, obrigouno a pór fin e xa está. Como se describiu nos parágrafos anteriores, en catro ou cinco grandes pasos o declive de ETA, non se mencionou que España, coa inestimable axuda de Francia, consolidou en cada un deles a súa estratexia represiva. A eficacia da loita contra ETA era cada vez maior, pero o cambio estratéxico do Estado foi o peche dunha barreira contra a esquerda abertzale no seu conxunto. Foi a época da ilegalización, que aínda non se pechou; a época da ofensiva cega “ETA é todo”.

Pero desde un punto de vista político, esa afirmación de vitoria non é tan clara, porque a propia esquerda abertzale deulle a volta á tortilla e conseguiu pór en camiño ao éxito o que era decadente. Si fosen os medios máis importantes, tal e como representou en moitas ocasións a actuación da esquerda abertzale, poderíase falar de fracaso, pero coa importancia posta en obxectivos, a esquerda abertzale non se ve derrotada.

E como se verá derrotado si a estratexia impulsada por el, xunto con outros, trouxo 315.000 votos a Bildu nas últimas eleccións?

Outra cousa é si para estes resultados era necesario unha viaxe deste tipo, pero para iso necesítase unha perspectiva histórica e seguramente no futuro haberá unha lectura similar á das múltiples visións que se deron na sociedade vasca até agora. Todos os debates sobre a loita armada do pasado reflectiranse tamén na lectura histórica, tanto no que se refire á eficacia política como no que se refire ao ámbito ético.

Por que agora e non na época de Lizarra-Garazi?

A pesar da desaparición de ETA, o problema político de Euskal Herria non acaba aí e vanse a necesitar conversacións políticas amplas e profundas para chegar a unha solución consensuada. O resultado está claro, porque o futuro se está facendo día a día. Haberá que mirar cara atrás a medida que avancen, porque na historia dos últimos 50 anos non temos que repetir o que non temos que repetir.

A esquerda abertzale terá que facer unha lectura profunda destas décadas, cunha mirada crítica e profunda sobre o futuro. E terao que facer, porque, por unha banda, debe esa lectura crítica á sociedade vasca, e, por outro, porque sen ela, o futuro desa esquerda abertzale plural e ampla, que é o seu eixo, estaría patoso. Se a historia e a memoria serven para explorar e aprender o que sucedeu en 1512, aínda máis debe servir para morder o pasado recente.

Porque se a loita armada xa non é un estímulo e un obstáculo para conseguir os obxectivos concretos da esquerda abertzale, por que non o era na época de Lizarra-Garazi? E por que non despois de Alxer? E por que non unha vez aprobado o Estatuto de Gernika? E así, cada un pode decidir até onde levar a pregunta, se algunha vez mirou a ETA desde o consenso, o respecto ou a comprensión. E son moitas na sociedade vasca.

O PNV e outros viron que non desde o principio, pero outros moitos cidadáns baixaron do carro da loita armada en diferentes épocas; e no caso dos jeltzales ou doutros, na era dos tempos mirou o fenómeno de ETA con ollos moi distintos.

As nubes do único discurso actual cobren os numerosos raios de sol do pasado, pero os vascos miraron coas lentes da época a ETA e a todo o que isto supuña. O “Voou, voou Carrero Voou” que se cantaba en voz alta nas prazas cheas do País Vasco durante a Transición pode ser un dos exemplos máis significativos.

Conflito

De aquí a 50 anos, cando miran cara a 2011, os historiadores vascos non van dubidar de que aquí se tratase dun conflito armado. Na definición do conflito, como agora, haberá comedias. O conflito armado prodúcese desde que algunhas persoas deciden tomar as armas para conseguir obxectivos políticos, máis aínda cando contaron co apoio dunha parte da poboación, e máis aínda cando o Estado tivo que utilizar todo o seu instrumental represivo para atender a esas persoas armadas.

Negar este conflito non ten sentido de realidade, téñeno claro a nivel europeo e mundial: Trátase do “último conflito armado de Europa”. Por iso, os principais expertos internacionais están a traballar no diálogo e na facilitación, porque o ven con características diferentes pero como un dos conflitos que hai no mundo.

Ao contrario que en Euskal Herria, ningún deles vai pór en dúbida o carácter democrático de España, a maioría deles sentiranse máis preto que de ETA e rexeitarán a actividade de ETA coa mesma firmeza que Zapatero... Pero ven entre os seus dedos a posibilidade de canalizar o “último conflito de Europa ” e queren aproveitalo.

A Conferencia Internacional de Donostia-San Sebastián é unha mostra do xigantesco traballo de enxeñaría de mediación que hai detrás da solución. Hase visto que o camiño até agora fíxose coa bendición do Goberno de España, e nos mitins Rubalcaba e Patxi López xa comezaron a vender a xogada. Na familia socialista destaca especialmente un nome, Jesús Egiguren, e visto desde fóra non se entende como actuou o seu partido co traballo de cociña e sabendo o que sabía, especialmente o lehendakari Patxi López.

Agora é a quenda do pp e aí hai máis dúbidas, pero a sensata actitude de Mariano Rajoy nas últimas semanas alimentou a impresión que vai ter o pp polos cornos. Esta vez si, esta vez é difícil imaxinar que isto poida saír mal. Vai haber tempo, pero o lóxico é pensar que o Goberno de España vaise a encadear á nova situación. Dentro da lei, pero no contexto do proceso de paz. Unha das claves de Rajoy será como vístese o que tes que facer. Vontade, axuda internacional e tempo, con estes alimentos faise a paz hoxe e aquí.