Estamos na praza de Maule, no Café deas Allées Dédé. Marchouse xa máis de media xornada. Na pousada, Peio Cachenaut, alma e director de Xora. O grupo que roda con el –unhas quince persoas– está practicamente completo. Tittika Rekalt é unha das principais actrices da serie. Rekalt está na gaiola do Boraz, cun personaxe que se chama Hollywood. A rodaxe cumpriu xa a súa decimoséptimo día de rodaxe na presente edición.

Os actores e figurantes están no seu sitio. "Acción!", grita o director. Estamos en escena: “X (así se chama o personaxe que interpreta Jeff Goinext) está apoiado en consígnaa da hostería, perdido o miolo. A noiva de Nerea (Xantiana Rekalt) achegóuselle inesperadamente desde o exterior. O misterioso home de negro camiña polo escenario”.

A luz exterior e a escuridade da pousada son o antebrazo e o parpadeo da escena, o brillo da alma de Xora: “Chegou a hora de rodar, pero para min o máis importante para rodar é a preparación previa. Habemos interiorizado a ‘linguaxe’ que queremos utilizar, pero agora, de verdade, estamos a facelo sen sabelo”, díxonos o director da película antes de entrar en acción. Rodar é experimentar para Cachenaut. Velaquí a súa experiencia: “Os pasos que imaxinamos de antemán temos que renovalos na tarefa. O máis duro é comprobar si as nosas intencións son reais –factibles–. Certamente, porque non sabemos si chegaremos ao que queremos facer”. O tempo, os cambios nos escenarios, os imprevistos e as incertezas ocasionais poden afectar á concepción da película e obrigala a realizar concesións. A rodaxe arrincou coa preocupación da rendición: “Con todo, o entusiasmo do equipo espertou a habilidade de cada un e fixemos poucas concesións”, coméntanos Cachenaute. Confía plenamente no equipo: “Estamos obrigados a vivir momentos de tensión, pero un punto de tensión é necesario”. O mal tempo de xullo tendera o ambiente. Empezaron a rodar e fóronse pola choiva durante dúas noites seguidas: “Grazas ao gran labor de Joana (Directora Adxunta Joana Asurmendi) non perdemos o ritmo de rodaxe, adaptámonos ás secuencias mínimas”.

Escribir é algo persoal, faise en soidade. O cine é un traballo en equipo: “Eu son utopista do grupo. A utopía axuda a facer imposible. Aulne Carite (Directora de fotografía) é optimista. O que ve o lado positivo das emerxencias. Juana é prrealista. Si todos somos absolutamente realistas, dificilmente chegaremos a realizar o previsto”. En opinión de Peio, as tres personalidades son necesarias para que o equipo sexa produtivo. Repiten por enésima vez a secuencia que está a rodar na pousada de Dédé: “Xoran está marca en dezaseis ocasiones. Crese que a marca de cineastas profesionais ascendeu a máis de cen secuencias. Tranquilo, pois” escoitamos a Mixel Etxekopar.

Delicado de transmisión

Etxekopar, representante da asociación Hebentik, explicounos así a película: “Un dos dous protagonistas é euskaldun berri, o outro é vello. Xora fala da transmisión do eúscaro, pero non só diso. Fala da transmisión da cultura e da forma de vida, da soberanía dos individuos e da experiencia vital”. A relación entre o profesor Xoran e o profesor é o fío condutor do tema literario. A soberanía de ambos os protagonistas está en cuestión: “Que se aprende e que se ensina. Como se mostra? Tan importante como ‘que’ é ‘como’”. Como é a primeira película suletina, suxerímoslle o seu aspecto exótico: “Non hai que esaxerar. A película non traerá nada especial. Quizá reflicta máis crudamente a dor que temos nas nosas entrañas. A obra de arte non se crea sen dor, crear é parir. Esa é a función da arte”. A transmisión é un tema delicado en Euskal Herria, e que dicir en Zuberoa. No estómago dos suletinos hai dor, xa que na maioría das familias interrompeuse a transmisión do eúscaro.

De Maule a Heleta

Desde a praza de Maule dirixímonos á praza de Heleta á sombra; desde a pousada de Dédé até o local da compañía de teatro Trabouls. Veremos en acción a Maddi e Xelin Oihenart Xoran, que son os encargados de interpretar a canción argizagi ederra. Imos rodar aos Oihernitas. Aproveitamos a marcha para entender os pormenores de Xora.

A paixón do director de Xora polo cine é a literatura. William S. Burroughs tivo unha gran influencia en Peio Cachenaut. Burroughsen estivo marcado na súa mocidade pola novela experimental Naked Lunch (A comida espida). É unha novela de iniciación –e de camiño– para cineastas suletinos. Burroughs foi amigo do poeta Allen Ginsberg. Os dous máis próximos ao cineasta Jack Kerouac. Kerouac é o autor de On the Road (nós tamén imos polo camiño). Estes creadores son os alimentadores da alma de Peio, os modelos da experimentación, os pioneiros da técnica Collage, os contemporáneos da Beat Generation. Eses e moitos outros. David Lynch, por exemplo.

Son compañeiro de viaxe do director zuberotarra. Imos “no camiño dos soños”. David Lynch é un reflexo de soños, segredos e misterios. Cachenaut tamén quere simular e explorar estes aspectos. En Xora hai unha frustración que ten para escribir: “Escribir é unha tarefa imposible para min. Escribir parece sinxelo, pero é moi complicado”. Escribir é a tarefa máis digna para este autor que acaba de comezar a traballar no cine. Leu moito sobre literatura e cine. Chega ao cine a través do cine fantástico, policial e de terror. Bandas animadas e novelas trouxéronlle a interesarse polo cine. A súa imaxinación débese ás lecturas da mocidade. Gústalle o cine de autor: “Pero non é máis que pasar á práctica”. Realizou o alta de estudos científicos (Bioquímica), non de letras. É conselleiro xeral de Educación no Liceo Rural de Maule. Maule é a súa cidade e a súa contorna natural. A adolescencia e a mocidade transcorreron alí e nos arredores, Muskildi e Urdiñabarne. Foi bailarina. Especialista en pastoral e mascarada. O paso que deu para chegar a Xora non podería facelo fóra de Zuberoa. Nin en Baiona nin en Donostia, por exemplo.

Ten 32 anos, a súa nai é de Barkoxe e o seu pai é de Itsasu, en Lapurdi. Perdeu o eúscaro. A linguaxe dos pais é tímido para falar, fala con franqueza, ten medo de equivocarse: “Papá e mamá falábanme en eúscaro e eu contestáballes en francés. Non fixen o esforzo suficiente para reter o eúscaro. É triste dicilo, pero me namorei do francés”. Dedícase enteiramente á linguaxe literaria e ao francés: “Se desenvolves o teu pensamento nun idioma, afástasche da outra lingua máis débil. Tes unha medalla”.

Volvemos á ficción, ao mundo da Xora. “Xora é vertixe e tamén ilusión”. Peio vive estes días de tolemia e tolemia. Non está seguro de gañar o pario e a sorte: “Non somos especialistas, pero cumprimos os mínimos. Tiña unha idea xeral do que quero facer e de como o quería conseguir. Fixen miña a achega dos actores que xogan aos personaxes. É dicir, non estou só”. Antes de escribir o guion, o personaxe de Rekalda (Hollywood) estaba na súa cabeza: “Non vía a ninguén máis no seu rol, é necesario. Na rodaxe é un pícaro, un diamante puro. Jeff (personaxe X) é máis complicado. É un Hollywood quente, frío X”. X é a que máis aparece na película, e non tiña experiencia, nin sequera no teatro. A tittika é unha peza escrita e xogada pola pastoral: “O traballo de Jeff é unha experiencia pura, pero o coñezo moi ben desde a adolescencia. Ten demasiada intelixencia para facer o que lle pido”. Xoran non hai moitos textos. O director quere que a imaxe fale. Nin sequera gústalle destacar a música: “Quero transmitir con imaxes, con xestos de persoas. Aínda sen música, gustaríame que a xente entenda o que queremos transmitir”.

Vou en busca do coche e escoito a Peio. Imaxínome a Charles Chaplin e a Buster Keaton, entre outros. Rekalt é Charlot e Goienexpe é Keaton: “O peor que lle pode pasar ao cine é facer un teatro filmado. A medida que se introduciron entrevistas na historia do cine, a imaxe perdeuse, así como a interpretación dos actores. Chaplin superou esa transición, Keaton non. Keaton xa non fixo nada no cine”.

Peio Cachenaut definiu a súa ópera prima como: “Xora fala do que nos impide crear. Temos un medo tremendo a non estar á altura dos nosos creadores anteriores, a non darlles a súa talla. Na miña humilde opinión, non temos que ter medo para crear, temos que aprender a vivir co rango que damos. Temos que crear en base á nosa ética e moral”.

O automobilista seguiu “o camiño dos soños ”, en busca da película Mulholland Drive, de David Lynchen, e en busca dos soños, segredos e misterios de Xora. Vimos rodar aos Oihenart, nai e filla; Argizagi ederra kantari: “Un fermoso cirio, fai a luz. Teño que continuar aínda moito camiño. Esta noite gustaríame atopala. Ilumíname até a súa violencia”.

Xoraren Script Suzzanne Tatte recolle unha nota para terminar: “O cine é unha chea de tarefas que buscan unha resposta, a resposta é o cine”.