En 1571, o rei Carlos IX, ao ouvir os prantos dos bayoneses, ordenou ao enxeñeiro Luís de Foix a colocación de Aturri en Lapurdi. A idea de derragula estaba no aire desde 1565 e as primeiras investigacións leváronas a cabo o vasco Domingo Iparragirre. De modo que se introduciu moito diñeiro para a construción da longa diga de Tross-Oat e para a perforación da de ouro de 1.800 metros. As terribles galernas e os ataques dos habitantes de Capbreton dificultaron as obras. Mentres as obras avanzaban, o asombroso diluvio estendería o pescozo do río sobre a boca de Bokale. Os habitantes de Baiona precipitáronse por mor dos gastos excesivos das obras de ampliación da canle, mentres os prados desposuídos de Adour, testemuñas dos acontecementos, rían burlonamente.
Para os Lande, segundo os tempos de Angelu a Port d’Albret, a desviación de Aturri, que se atopaba entre as dunas e as arterias, foi un ovillo claro. O que marcou a literatura. A escritora Rosny publicou en 1391 a novela Itsasoa lehian e sete anos máis tarde Fernand Lot roubou o Río. Os vascos, pola contra, crearon unha das cancións máis belas do cancionero en eúscaro, enxalzando a barra de Baiona levantada de madeira. Como Aturri non podía quitarse da cabeza.
A rica economía transportada polo río desde os interiores desenvolvíase na superficie do río, noiros ou portos. Capbreton, por exemplo, xunto a San Juan de Luz, estaba cheo de valentes baleeiros. Port d’Albret, construída como niño de barcos pola raíña navarra Juana Labrit, non sobreviviu moito ás obras de Louis de Foix. Con todo, nas últimas décadas está a recuperarse grazas aos veraneantes. En Vieux Boucau e Capbreton aparecen os antigos grans de madeira e ferro. Porque a barra de Baiona foi desmochada no século XIX con pedras fortes, mentres que as montañas de area da boca do mar debían ser dragadas. Algúns din que estes traballos pesados e xigantescos son para castigar aos bayoneses coa intención de desviar o río.
Aturri é un dos poucos secuestrados. Empezamos a buscar cartas xeográficas cando nos interesamos pola zona rural máis aló das vogais. A revista Amigos da Sociedade Científica de Baiona leva por título René Cuzacqena de 1925. Un plan que se utilizou moitas veces para inventar itinerarios a pé ou para sacudir unha historia incrible. Tamén se atopa un na beira do lago de Hossegor. Descubrimos, pois, que os lagos e as lagoas de toda a Landa Maritima son os brazos espidos do vello Adour: Moisán, Pinsolle, Hossegor, Turc e Garros. No medio dos piñeiros, sen esquecer aqueles pozos que só polo forte cheiro das augas negras poden notarse de cando en vez. No fondo, a memoria dos campos de Aturri foi borrada case na súa totalidade, do mesmo xeito que nos Países Baixos, cubrindo con árbores os depósitos de auga, as canles marítimas e máis tarde os bartas e os encharcamientos.
A lei de 1857 esixía aos pobos que destinasen os medios de desecación das terras e que plantasen as lonas de piñeiro. Este tipo de árbore existía desde hai tempo nas Landas, xa que desde a Idade Media enxálzase a perseveranza do trato do frade e o peixe. Axiña que como as formigas se desviaron, os campesiños comezaron a secar as cimas molladas sen esperar ás ordes do pequeno emperador. A partir de 1870 sentiu unha mellora real, especialmente afastando o risco de paludismo. Con todo, os pastores bígaros tradicionais perderon o seu emprego debido á privatización dos fondos por mor das plantacións. Convertéronse en inquilinos, en recolectores de sal de piñeiro, en gardas de bosques. Desde a segunda guerra, os trens do Exodo Rural incháronse xunto aos seus irmáns vascohablantes.
O 25 de maio de 1883 acendéronse as chemineas da primeira onda de ferro que ocultaría os restos da antiga cama de Aturri. A zona de Bokale-Taronés se industrializó rapidamente, xa que se escolleu a comarca para ser moldeada polo carbón inglés e polas minas vascas do sur para que o ferro entrase por mar. Os obreiros chegaron ás fábricas en miles de recunchos levantados. A cultura metalúrxica que xa está a piques de desaparecer das vogais estendeuse ao proletariado. A ela pódese ver a imaxe da virxe e do neno tallada cos utensilios dos obreiros de ferro que aparecen no muro da igrexa de Notre Dáme deas Forges.
Capbreton, unha viúva inconsolable como o abismo mariño de gouf, foise debilitando. Napoleón III.ak estimulou as obras de soterramento do porto. Por exemplo, as da soada estacada. Aínda se contan algúns barcos de pesca de sardiña xunto a unha mouteira de luxo. Como Vieux Boucau crece en Capbreton desde as relacións cos veraneantes, grazas aos baños e as actividades de surf para atendelos. Non esquezamos que nela atópanse os lotes de cabernet.
O río Aturri flúe ao longo de 335 quilómetros perseguíndoo nos Ahunamendi, Tarbes, Aire, Grenade, Sant Sever, Dax, Baiona, para fundirse no mar de Bokale. Devora moitos arroios ao longo do camiño. Polo nome de palma de man, cando non a destrúe polas inundacións, enriquece as súas beiras. Comprendemos aos campesiños. Eran ouro para eles cando se cumpriu o soño de Louis de Foix. O envexable capricho dos bayoneses nunca llo perdoaron, tendo en conta as competicións de hoxe entre os landeses e os vascos, as trampas e os patíns.
Para filetear os dedos desta fermosa historia hai que espertar temperán. Poida que un día sollío. Ao camiñar polos espazos urbanizados entre Bokale e Tarnoze non é fácil imaxinar que alí, nunha ocasión, derramouse un regato vago e tortuoso. O fume das acerías atlánticas, co ruído do mar próximo, vese mesmo os domingos en canto se hupa encima da boquilla. En lugar de nacer da bocana do poboado de Tarnozerá, quizá sexa mellor que nos deslizemos no camiño aos carreiros máis difíciles, que probablemente sexan sinalados co selo do antigo leito de Aturri nas súas vellas cartas. Pero non debe faltar en Tarnizos o singular pracer de dar un paseo pola Avenida Lénine, que aínda queda no mundo.
Tamén os peregrinos que se dirixen a Santiago toman o camiño romano que vai de Bayona a Soulla. Nós farémolo da mesma maneira, aproveitando o bo trazado que xa debuxou o departamento de Landas pola beira do mar. Entre o sabre e a selva, como o vello Adour. Hai dezaoito quilómetros de Baiona a Capbreton e pola tarde volveremos coa compañía de autobuses RDTL.
Desde a pendente da pedra que celebra o quinto aniversario da digna de Trossoat, podemos admirar toda a obra que levou á desviación de Aturri: se apilaron as pedras micénicas e rompeu o brazo do río, sen ningún resplandor, para que se escurriera cara ao mar. No barrio de Forges, logo veremos a escola, as residencias e noutro tempo a igrexa que se levanta para os traballadores pobres segundo os ensinos do capitalismo social. Pero pronto a selva devorará os nosos pasos. O vento acariñaba os piñeiros, devorando o silencio e a acolledora sombra. Ás portas da pista ciclista, xa estamos en terras de Tarnoiz.
Desde a praia do barrio de Metro, gozando do sal das ondas, evitamos as balsas de sementa. Os de Garros e Turc non están lonxe. A canle de Anguillères á esquerda e guiado polo río Boudigau, percorremos cinco ou seis quilómetros e estamos en Capbreton. Podemos ver con que habilidade os antigos habitantes organizaron a conversión en terra do leito flexible de Aturri. En Capbreton, se se desexa, podemos seguir polo noiro do lago de Hossegor, sempre pola vía ciclista, para chegar a Vieux Boucau, que o rei Enrique II de Navarra designaba como “mon port d’Albret”.
Ao deslizarse polos dedos esnaquizados do río, suando e jadeando, decatámonos da bondade cultural da historia tanxible. Os libros honran as obras de Baiona. Con respecto á expansión de Aturri, con todo, apenas aparece o furto, salvo os campesiños, coma se todos quixesen esquecelo.