“A pedra escribe o que a ideoloxía non pode dicir”, dixo o pensador Slavoj Zizek en Pamplona e con el vén Galder Unzalu. Cre que a ideoloxía se constrúe sobre as pedras, o mesmo que a ideoloxía de clase, de xénero e de lingua. Que o urbanismo é un libro aberto que permite a lectura. “A cidade penétrasenos e iso inflúe nas prácticas lingüísticas, moitas veces de forma non consciente. Estás ou non satisfeito nun espazo”.

O urbanismo de Abandoibarra (Bilbao) non axuda en si mesmo á comunicación nin ás relacións entre a xente. Tamén a Alhóndiga (espazo multidisciplinar), aínda que se venda como praza cuberta “está pecha, non hai sitio para sentar, é escura...”.

Se este novo Bilbao non facilita a comunicación, moito menos a comunicación en eúscaro. Na Alhóndiga, a pesar de que os carteis están en bilingüe, na mediateca os traballadores euskaldunes e as cartas dos restaurantes en eúscaro, Unzalu cre que non é receptivo para o eúscaro como espazo. A partir da denominación oficial. Está integramente en castelán, AlhóndigaBilbao con tache. A Alhóndiga, co seu orzamento, ten a oportunidade de traballar unha programación espectacular, “pero o eúscaro non aparece en ningún sitio, salvo para os nenos ou en relación coa literatura”. Di que o eúscaro ten unha asignación funcional e espacial determinada. Do mesmo xeito que en Bilbao, tamén na Alhóndiga. As cousas innovadoras, os debates teóricos... fanse en castelán. “O eúscaro é decorativo. Só para xustificar o discurso da diversidade que utilizaron desde o principio”.

Ningunha das infraestruturas que crearon de face ao futuro ten nome en eúscaro. No caso de Zubiarte e Zubizuri, en palabras de Unzalu, non se trata dunha infraestrutura para o mundo. Os nomes dos edificios que miran ao exterior son en castelán ou inglés (Bilbao Exhibition Centre, Bilbao Area). No caso de grandes eventos, outro tanto: Bilbao World Series, BBK Live... Nin que dicir da mesma marca “Bilbao”. Tamén nos soportes publicitarios que cobren edificios completos, por falta de regulación municipal, a presenza do eúscaro é anecdótica.

Grupo mudo

A pesar de que o Concello de Bilbao impulsa o eúscaro, é algo moi concreto, segundo Unzalu, e “de verdade non se lle quere dar forzas ao eúscaro nos espazos de decisión. No cerebro institucional e urbanístico, o eúscaro ten un lugar moi concreto: cultura tradicional vasca, nenos, festas... O eúscaro si, pero no teu recuncho, pola contra convértese nun problema”.

Shirley e Edwin Ardener definían ás mulleres como un “grupo mudo” e así ve o vasco Unzalu como un grupo que non ten acceso aos espazos de decisión. “Que o nivel de coñecemento e uso do eúscaro en Bilbao sexa do 4%”. Se se le a cidade desde o punto de vista de xénero, nun lugar e nunhas horas concretas a muller non é benvida, a forma da cidade leva á muller a uns lugares e a outro non. Cre que ao eúscaro ocórrelle algo parecido.

Segundo o discurso hexemónico, “en Bilbao nunca se falou en eúscaro”. Co tempo quedou claro que se trata dunha lingua endóxena. En Bilbao sempre se fixo en eúscaro, pero tivo unha asignación funcional e espacial concreta: a lingua doméstica para a intimidade. Non deu o salto á vida pública. “Na feira da Ribeira cos baserritarras, ou en casa, ou coa familia en eúscaro, pero na rúa co veciño erdaldune en castelán”. En opinión de Unzalu, o discurso hexemónico ha tentado estabilizar esas asignacións.

Con todo, na actualidade, predomina a diversidade lingüística e na capital biscaíña vive máis dunha persoa que non sabe castelán. “En Bilbao castelán sempre” non é válido. O propio Concello de Bilbao tamén comezou a utilizar outras linguas, “aínda que sexa de forma testemuñal”. A pesar de que a realidade superou o discurso, o feito de que durante anos “estas supostas verdades háxanse naturalizado” condicionou a nosa práctica lingüística e os vascos uniron Bilbao co castelán. Axiña que como saíron do tren tomaron o castelán como lingua propia.

Unzalu entrevistou a once persoas que viñeron a vivir a Bilbao e son as catro persoas que relacionan a Bilbao co castelán. Pola contra, os dous que vincularon Bilbao co eúscaro foron os estranxeiros, que nin sequera sabían que o eúscaro existía. A estes dous, “o desgarramiento da propia cidade, o vivir nela, tróuxolles a conexión entre Bilbao e o eúscaro”.

O peruano vincula a Gran Vía co romanés, xa que tivo que acudir ao Goberno Civil en numerosas ocasións e alí, sobre todo, porque escoitou esa lingua. O boliviano, pola súa banda, une Bilbao e o eúscaro no barrio de Arangoiti, un barrio que en realidade é castelán para os bilbaínos. O caso é que alí está a escola de Maxisterio e na visita que fixo cun amigo ouviu a maioría das veces en eúscaro. Por iso, Unzalu cre que si se instalou o campus da UPV en Abandoibarra, por exemplo, sería moito máis euskaldun. Non é casualidade, por exemplo, que no parque de atraccións de Erripa escóitese moito eúscaro.

Ibaizabal e a revitalización do eúscaro

Muga, o eúscaro e a cultura vasca van aos poucos gañando terreo, perdendo “eticidad”. Unzalu leu a Lurdes Mendes que hai dous tipos de artistas no mundo. Por unha banda, estadounidenses e alemáns brancos, homes. Son artistas. O resto son artistas étnicos. “El dicía étnicas, pero, por suposto, tamén entran as mulleres. A eticidad é a marca do poder que utiliza para graduar á xente”. O mesmo cos artistas “vascos”. Pero algúns xa perderon ese “vasco”, “froito da forza e o recoñecemento social da literatura en eúscaro”. A perda de “Euskal” converteulles en parte da cidade, persoas referentes na sociedade. Non son moitos os exemplos, pero si hai algo na súa opinión.

Tamén están os que os teóricos definen como “apropiación indebida”. A pesar de que Abandoibarra non está deseñado para ser gozado no salón, a xente foi buscando o seu recuncho. O mesmo sucedeu co eúscaro: “Por exemplo, cando se instale unha zona de txosnas nas festas de Deusto baixo a ponte Euskalduna. Ou tamén son apropiacións inapropiadas que un mesmo fai á hora de falar en eúscaro nos espazos de decisión”.

Unzalu acolleu ao Ibaizabal como metáfora dos avances realizados. Na súa opinión, a ribeira de Abandoibarra está feita á mantenta para afastarse do río, en contra do que ocorre en varias cidades europeas. “En Bilbao a imaxe sucia do río non cambiou. Non se admite como zona de uso, pero a xente superouno”. A xente aos poucos impulsou unha apropiación inapropiada; que son as kukañas das festas, as piraguas, o campionato de escalada Psicobloc Series, os tríatlons... Unzalu cre que é un símbolo útil para o eúscaro. “Estivo debaixo, sen aceptación, oculto, pero está a saír grazas a factores concretos. Do mesmo xeito que o río se revitalizou, o eúscaro tamén se vai recuperando. Limpando a imaxe, quitando o estigma. O eúscaro ten que conseguir un lugar no centro do imaxinario da cidade”.