Como entraches no mundo do cine como actor?

Teño a afección polo cine desde moi novo, xa que os meus pais eran donos dunha sala de cine. A miña historia foi moi parecida á de Cinema Paradiso. Vía todas as películas que chegaban ao pobo, e cando eran para adultos, tiñamos unha xanela para velas cos amigos, ás agachadas. Chamábase Cinema Lux. Imaxínese, naquela época había dúas sesións, pola mañá e pola noite. Grazas a iso, vin cine de todo o mundo.

E entre esas películas podíanse ver as de Guatemala ou só as de fóra?

Eran moi poucos os nativos. Había algunhas, pero o cine guatemalteco non se desenvolveu. Gran parte do cine guatemalteco eran coproducións, desenvolvidas con México, nas décadas dos 50 e 60. Na década dos 70 produciuse a explosión do cine comercial, pero tamén á sombra de México. A maioría das veces as películas rodábanse en Guatemala, pero os directores e os principais protagonistas eran os mexicanos.

Comezou a guerra.

Tamén reprimiron o cine e o teatro, cando non había autocensura. Ademais, o máis grave era que a xente era asasinada ou desaparecían, aínda os directores de cine.

Na época da guerra tamén había cine guatemalteco, pero de fóra (suecos, finlandeses...). Exemplo diso é A filla do puma (1994). Ao finalizar a guerra, empezaron a aparecer moitas películas documentais para denunciar as masacres que se produciron en Guatemala. Pouco antes de asinar o acordo de paz, case xunto co convenio, fíxose unha película que marcou unha curva: Nec isildu. Isto último reflicte ben o carácter silencioso, aparentemente manso, dos guatemaltecos, froito de toda esa represión da época.

Antes da guerra o cine guatemalteco estaba comprometido ou iso foi consecuencia da situación política?

Non, non se comprometeu anteriormente. Que eu saiba, antes da guerra foi a única película comprometida, A pomba ferida (1963), de Emilio O Indio Fernández, que reflectía a loita das comunidades indíxenas.

Como comezou a súa carreira profesional, despois de que se afeccionase a Cinema Lux?

Eu soñaba co cine e empecei a actuar, moi novo. Con 4 anos fixemos unha obra de teatro no parque central. Con 5 anos tamén me presentei a un concurso de cancións. Xa sabes, un deses que cando un neno está mal toca a campá e salguen... En casa non avisei a ninguén e así aparecín, cantando Violetas imperiais de Luís Mariano, e era unha canción moi difícil. Por suposto, tocaron a campá inmediatamente, pero non deixei o micrófono ata que terminei a canción. E houbo algúns aplausos, porque a situación foi moi cómica.

Dixéchesnos que che fuches sen avisar aos teus pais. Apoiáronche máis tarde na túa vida artística?

Non moito. Tiven que facer a carreira de Dereito, aínda que tamén traballaba no teatro. Podería facelo, sempre seguindo unha carreira “de futuro”, é dicir, facendo estudos “serios”. Presenteime ante un avogado e un notario. Cando fuxín a España no exilio, atopei traballo nos bancos, pero ao final decidín dedicarme por completo á faceta de actor. Xa non tiña presión familiar e empecei a facer circo, teatro de rúa, espectaculares para nenos... e sen darme conta entrei no cine español con papeis pequenos. Como fisicamente teño o aspecto español, tiven que aprender a falar en español acento, e así empecei. Fun agricultor, garda civil...

Mencionou o exilio. Es un artista comprometido en Guatemala para ter que escapar desa maneira?

Si. Para empezar, era catedrático de dereito, dedicábame aos métodos de investigación social. Cando ocorreu a primeira masacre, eu denuncieina. Paralelamente dirixía un grupo de teatro e con iso tamén faciamos denuncias, iso si, clandestinamente, porque non apareciamos en ningún programa. Cando había un conflito ao redor da electricidade, unha folga de fame ou algo así, apareciamos alí co grupo de teatro.

O Estado español apoiaba facilmente aos refuxiados guatemaltecos?

En 1978 pedín o exilio en España, pero negáronme porque consideraban que Guatemala era unha democracia. Pero en 1980 foi queimada a embaixada española en Guatemala, e entón pensei “agora que democracia vanme a dicir?” [ese ano romperon as relacións diplomáticas entre España e Guatemala]. Cando a Embaixada foi queimada, alí había unha compañía de teatro que eu formara e todos os participantes morreron. Por iso exiliáronme. Con todo, máis tarde decateime da morte dos meus amigos.
Entón, deulle España a liberdade a nivel artístico?

A idea inicial non era esa, en verdade. A idea de ir alí ocorréulleme porque alí había unha casa para min. De alí, máis tarde, creei unha rede europea de solidariedade con Guatemala cun amigo. Pero tiñamos ganas de volver a Guatemala, talvez clandestinamente, a loitar... Entón eramos moi idealistas. Tiña uns 32 anos.

Regresou vostede a Guatemala por aquel entón?

Non, aburrinme nas miñas relacións coas organizacións revolucionarias. Non me deixan entrar e deixei ao carón a militancia internacional para centrarme por completo na obra de teatro e empecei a estudar teatro. Pero iso non quere dicir que me esquecese do meu pobo e dos seus problemas.

Dirixín unha obra de teatro, o Tribunal Permanente dos Pobos, no que denunciabamos a situación en Guatemala. Por tanto, a militancia non cesou, pero ao mesmo tempo actuei como actor, tanto en publicidade como en calquera película. O meu físico axudoume moito, como dixen, porque teño o aspecto español. Traballei en pequenos papeis, pero ás veces tamén en grandes producións. Traballei no cine con Antonio Banderas ou Javier Bardem, e no teatro con Pilar Bardem, por exemplo. Relacionei os bos contactos que aínda conservo.

E alí había máis traballo que en Guatemala entón...

Imaxínache que cando se falaba da escaseza de financiamento en España facíanse 85 películas. Tres?

Logo volviches a Guatemala. Por oficio ou por necesidade sentimental?

Volvín en 1982. En 1986 terminou a ditadura e funme a México coa intención de volver ao país. Pero dixéronme que aínda era perigoso e non entrei en Guatemala. Por fin cheguei e atopei o pobo moi cambiado. Volvín definitivamente en 1998, de onde me marchei cando se cumpriron vinte anos. Na cultura maya, o prazo de vinte anos é un “Katun”, unha época, un ciclo. En 2003, a xente que se dedicaba ao cine no exterior volve e de súpeto fanse tres películas. Por casualidade, participei no tres. A partir de aí o cine guatemalteco ha ido cambiando moito, até o punto de estrear a película de xénero Toque de Queda.

Parece que, escoitando as túas vivencias, tes que elixir entre vivir humildemente en Guatemala e converterche nunha persoa famosa en España. É así?

Ao parecer, era algo así. Pero a terra atráeo e aquí atópome moito máis a gusto. Agora temos aquí un grupo sólido de diferentes xeracións. Ao redor da miña casa, en Antiga Guatemala, reúnense moitos mozos e estamos en constante proceso de creación.

Para terminar, cando estiveches no Estado español, tiveches noticias de Euskal Herria?

Si, e volveume tolo! Parecíame a Guatemala na miña cultura. Non entendía o eúscaro, como non entendo o quechua. Pero gústame escoitar, e estou moi contento de que haxa eses idiomas. Pero Euskal Herria non é fácil; vas a Sevilla e ao tres podes sentirche como de casa, en Euskal Herria non. Pero se tes un amigo vasco, ese amigo é para sempre.

Ademais, traballei con cine e teatro sobre o escenario vasco. Tamén presentamos as nosas películas en máis dunha ocasión no Festival de San Sebastián.