Sorne Unzueta, da xeración que deu a volta á idea de Bizkaia, cordura da xente idealista do Batzoki, en representación daquela desvalida Sabino Arana. Abando de 1900, ano redondo do nacemento de Sorne, non sabemos que aspecto tería, pero desde o corazón e os ollos do escritor trataremos de ver a mestura de cidades, portos e campos recentemente anexionados a Bilbao e toda Bizkaia.

O libro de Sabino Arana Bizcaya pola súa independencia Sorne Unzueta foi bautizado na igrexa de San Vicente de Abando hai só oito anos. Todo era Bizkaia, entón, a que uniría ao resto de Euskal Herria. Sorne creceu no nacionalismo, o cristianismo e o castelán, os impresionantes Xardíns de Albia eran campos no vello Bilbao, paisaxes de hortas, comercio e construción naval da ría. Se euskaldunizó porque non se podía ser abertzale sen aprender, usar e transmitir o eúscaro. Iso tamén cambiou moito, tanto na República de Abando como no País Vasco.

Hoxe en día, si vas a Abando, atoparás o Kafe Antzokia ao carón da igrexa de San Vicente e a outro Sabin Etxea, construído no lugar da casa natal de Arana. Podes tomar algo no café Iruña e perderche nas rúas Ibañez de Bilbao, Henao, Ajuriaguerra, un dos barrios máis tranquilos, amplos e nobres da capital biscaíña.

Si baixas pola porta de entrada metafísica das torres xemelgas de Isozaki á altura de Zubizuri e colles o tranvía chegarás a unha das puntas de Bilbao en poucos minutos, en contra da corrente. Sorne Unzueta aprendeu a escribir alí, na escola de Atxuri, e a ser unha muller formal e leal. Non lonxe de Atxuri, dominando as Sete Rúas, atopábase a escola de maxisterio de Solokoetxe. Sorne permaneceu alí catro anos, ata que terminaron os seus estudos. Para subir a Solokoetxe podes coller o ascensor máis famoso de Bilbao na desembocadura da rúa Iturribide, na praza de Unamuno –Txabi Etxebarrieta, dirían os puristas–.

Ímonos de Bilbao

Saímos de Bilbao polos camiños do amor e dos lugares de necesidade de Sorne. De feito, Sorne Unzueta estivo en Errigoiti en 1922, mentres vivía en Fruiz. Errigoiti e Fruiz son diferentes, pero parece que foron un exemplo do ambiente rural de Bizkaia: pobos pequenos, todos coñecidos, con cheiro a alfalfa e unha carpintaría, atados cun par de bueyes lento, pegados á parede.

O Lemoa de 1925 tamén era parecido, pero alí chegaran o tren, o tranvía, os martelos e os parafusos do barrio de Taileta. E tamén o cemento. Cementos Lemona foi fundada en 1917, seguindo as patentes do técnico francés Julien Israel Blum, con fornos verticais, muíños de marfil e sistemas revolucionarios de secado xa punteiros. Entre os golpes de dinamita da canteira daba Sorne unha lección en Elizondo, e tres fillos nados en Lemoa: Andoni, Jon Ander e Iñaki faleceu ao nacer. A guerra desencadeouse cando se trasladou de Lemoa a Algorta para dar clases en Berango, e outras dúas veces a vida: entón naceron Gotzontze e Sorne o pequeno.

Asemblea Nacionalista

Si quedamos mirando nos tranquilos recunchos de Getxo ás pesadas embarcacións que transitan pola ría, non se dá conta de até que punto nas rúas deste pobo de Bizkaia acendeuse a chama vivente cando Sorne Unzueta tomaba a palabra en nome de Emakume Abertzale Batza nos mitins de antes da guerra. Os cronistas daquela época afirman que as palabras de Sorne eran “un berro a favor da muller abertzale vasca, e un verdadeiro estímulo para que o hálito divino da patria resurga nos seus corazóns”.

Ante o negro túnel da Guerra Civil española, Sorne, co seu catro fillos pequenos, exiliouse a Francia no Barco Estrela da Mañá coa súa irmá Asun. Con todo, os traballos de Sorne polo País Vasco non terminaron: enviaba mensaxes ao partido ocupado polos alemáns. Viu caer a ditadura, pero non viu a Bizkaia libre, cando morreu en Urduliz en 2005. As paisaxes de Sorne son, por tanto, moitos: Augas do Ibaizabal, Errigoiti, Arratia, Sasia, euskera. Terminaremos a excursión mirando a toda Bilbao, coas súas palabras do poema Artxanda de 1952: “Ama, non a vexo hoxe/ nosa ikurriña/ como en todas as mañás/ na montaña./ Que pasou?”.