Informándome da desaparición dun frade do mosteiro de Estíbaliz, non fixen máis que confirmar as miñas sospeitas no xornal: Era Joxe, sen hábito, que se foi a pasear cun xersei buxán e ao que a noite e o xeo alcanzaran... E de Estibaliz a Ataun, o meu pensamento foise. Un día, a miña nai e a miña filla fóronse do afastado barrio de Aia de Ataun á feira de Ordizia, tomándose no seu burro algunhas verduras e ovos, ata que, vendo unha gran igrexa e casas á beira, a miña nai díxolle á nena: “Este barrio é San Gregorio e logo está San Martín”, a filla sorprendeuse aínda máis cos palacios e as igrexas de Lazkao, e gritou enseguida: “Nai, mar, mar!”, pero a nai díxolle que o mar aínda estaba lonxe e que o Oria era un río de forza: “Bo, chegamos a Billapranka, agora veremos a praza maior”, e a filla curiosa preguntou á nai se había máis pobos, ela respondeu: “Si, despois de Billapranka está Tolosa e logo Donostia é un gran pobo. E logo, o mar…”, explicáballe ao seu regreso que os pequenos tamén levaban da feira de Ordizia, nunha pequena cesta.

Joxe xurdiu no momento non tan afastado en que o mundo terminaba no mar, precisamente no barrio de San Gregorio de Ergón, na casa Sarriartegara. Na súa nenez, mentres se dedicaba ás tarefas da noite, recollera os contos no libro Ultramarinos, e como na portada víase unha foto dun campesiño, imaxineime ao home xeneroso que me recibiu despois en Estíbaliz: “Baserritarra? Claro que o son. Practícoos aquí e os limpo. Tamén teño un galiñeiro, con mil galiñas…”. Pero non era así; No libro Amattoren de Maddi Ariztia aparece un home que se encargaba de contar contos, que andaba de casa en casa e que lle chamaban ‘ixtorio erraile’. Pois Joxe sempre me pareceu un oínte excelente, un gran oínte, e un gran rapero, ademais de modesto. E xunto ás coleccións de Azkue ou Barandiaran –tamén de San Gregorio, da casa Sara–, gardei con moito coidado tanto os preciosos libros de Ariztia como de Arratibel (esta última edición foi renovada por Mel Anjel Elustondo, xunto ás ilustracións de Antton Olariaga).

Quizá a guerra sexa un dos sinónimos da noite, e Joxe cre que aquel ambiente foi interrompido pola guerra. É máis, cando o dono do mosteiro foi encarcerado comezou a escribir as súas contas, estimulado por Joxemari San Sebastián Latxaga. “Eu non tiña unha fonte, goteando pinga a pinga, dando contos como a auga; non, eu tiña un pequeno charco, e aquilo baleirouse e acabouse”. Con todo, foi Elustondo o que máis tarde recolleu as últimas doces pingas daquel pozo e encargouse da súa publicación (A saba de ouro das bruxas, As Terribles… Doutra banda, nun CD do libro A Chave de Ouro, na voz de Joxe podemos escoitar a Txomin Ipurdi).

A guerra apagara o mundo de Joxe. E as luces. Cada outono volvía a Ataun a pasar uns días. “Desde San Gregorio vou a casa andando, despois da escuridade, e penso entre min: aquí é un lugar de bruxas, este outro…”.

Pero Joxe asombrábase da facilidade coa que os nenos saían da casa, durante a noite. “Hoxe en día hai luz, pero entón…”. Ao chegar a idade, Joxe debeu de desaparecer pola noite, pero na escuridade non ía estar só. Acompañaríanlle Txomin Ipurdi, Mari Xor, os dous irmáns da Cova dos Ladróns… E aínda que o atoparon asombrosamente vivo, e matárono despois, quizá quedou para sempre aquela noite no mar dos contos, no cal el soñaba. Pero sucedeu que, a tal hora de excesiva claridade, a perda era apenas perceptible.