De jovencita escribías poesías, fuches bertsolari, guionista, músico, documentalista… Buscando formas de contar?

Si, creo que o que máis me gusta é contalo. Pensaba que o contaría por escrito hai tres anos; pensaba que cando estudaba Audiovisuais ía dedicar o meu traballo ao xornalismo, e agora diría que non. Pero é un luxo que a xente escoite e escoite, que che apaixona, que poidas transmitir a través da palabra ou a imaxe. É grande.

A miúdo comentou que para entender o presente hai que entender o pasado. Pero vostede pertence máis á xeración de hipotecas que á memoria. A túa xeración vive unida ao futuro, aínda que vós botastes unha ollada atrás nos documentais.

A
xente normalmente conta o que lle pasou, non o que lle vai a pasar. En certo xeito, sempre estamos a falar do pasado. Non sei si aos demais mozos interésalles a historia, pero se non coñecemos o noso pasado seremos a xeración da hipoteca, entón si, quedaremos totalmente hipotecados. Patricio Guzmán, director chileno do Festival de Cine de San Sebastián, afirma que un país sen documental de memoria é como unha familia sen álbum de fotos. E por iso creo que é necesario mirar atrás.

No
documental Itsasoa encomia vimos a Haize buscando a pista do seu pai asasinado polo GAL; no tempo de Sagar contádesnos a historia da zuberotarra Kristiane Etxaluz e do deportista plentino Alfonso Etxegarai. Coñecestes as vidas de dous militantes masculinos a través de dúas mulleres. Que lles achegou este enfoque?

Cando
Haizea contoume a súa historia e pediume que lle axudase a atopar o rastro do seu pai, deime conta desde o principio que a historia era súa, que o protagonista era Haize. Tamén con Kristian, tiñamos claro que o tempo de Sagar non podía ser unha película sobre Alfonso, xa que Kristiane non é a esposa de Alfonso, senón que é Kristiane Kristiane, e detrás ten unha historia incrible, un documental en si mesmo. Por iso contamos a historia de ambos de forma paralela, non a de Alfonso a través da súa muller. Kristiane non é un instrumento, non é un medio para chegar a Alfonso, é un protagonista en si mesmo, ao mesmo nivel que Alfonso. En xeral, creo que as mulleres son mellores narradoras. Pero a miúdo non se recolle da mesma maneira desde o exterior.

Que é o que se recolle de forma diferente?

Un
ano despois de presentar á filla do mar, despois de 60 actuacións fun visitar a Peixoto e ao despedirme “a, e saúdos á túa noiva”, díxome. Eu díxenlle “Que compañeira?” e ela, “Seica non é a túa noiva?”. Deime conta de que hai moita xente que pensa que fixen o documental porque tiña unha compañeira de Haize. E non só con Haizea; Kristian ten 69 anos, pero houbo quen me pregunte si estou namorada del. Coas mulleres de Saturraran aínda non me pasou, pero ollo! Si fóra ao revés, si fose unha rapariga, non sería raro o que entrevistase aos homes, xa que temos aos homes por suxeitos. Pero no meu caso sempre hai que xustificarse, sempre me preguntan: “Pero por que pasas tanto tempo con esta moza? Por que che interesa tanto?”, non entenden que poida espertar tal interese en min. E a verdade é que me fai graza, non me enfado, pero paréceme que aínda temos que desfacer moitas cousas.

Tanto para Kristiane Etxaluze como para as mulleres que estiveron no cárcere de Saturraran, sería sorprendente ver a dous mozos como vós interesados na súa historia. Como vos acolleron?

Non creo que fagamos ningunha proeza. Kristian sempre conta que nos contou a nós o que quería contar aos nenos que non tivo, e xurdiu unha relación moi especial entre nós. Cando alguén che conta unha parte da súa vida, créase un vínculo, dáche unha parte dela. Carme Rise, unha catalá de 96 anos que cumpriu condena no cárcere de Saturraran, conservou durante anos unha dura historia, morreu o seu fillo no cárcere e por primeira vez pasaron 70 anos antes de que alguén lle preguntase pola súa historia.“Demasiado tarde”, dicía. “Queres contar agora o que tiven que gardar e dixerir en soidade toda a miña vida?”. Non é só un segredo, cando todos desprézanche, ti tamén te desprezas a ti mesmo e pensas que o que tes que contar non é tan importante, ou que aínda que sexa importante para ti non é digno de compartir cos demais.

Traballar con historias reais esixirá moita prudencia e sensibilidade.

Gústame moito escoitar historias no fogón ou na cociña. Sempre sinto unha enorme débeda con estas persoas, non é unha débeda pesada, pero eu tamén teño ganas de achegar algo a elas. Por exemplo, de cando en vez acórdome de Carme Rise e penso “Como vai estar esta señora? Vivirá aínda?”, penso que en calquera momento morrerá e non me decatarei. Cada vez que lle chamo chámolle con ese medo, a ver si cólleme o teléfono, pero sempre escoito “Digim?” e dígolle “Ola Carme! Sabes quen son?”, e sempre me responde “si, home, o meu amigo de Bilbao!”, o que me dá unha alegría impensable. Ou con Kristian: si ao principio o seu confesor era eu, agora é ao revés, e son eu quen lle conta as inquietudes e as contas da miña vida.

Até que punto comprométesche cos protagonistas dos teus documentais?

Involúcrome moito, e creo que debe ser así cando falamos de persoas. Cando estudaba cine en Cuba tiven unha profesora arxentina, unha muller moi especial, e o último día deixoume unha carta cunha posdata. Dicía así: “Jose Martí escribiulle con 18 anos á súa nai unha postdata. Esta é a mesma postdata: non son útiles a loita e a tenrura. Nai, non padece”. Isto é o mesmo, a loita, o traballo ou a loita non hai que ir fóra da tenrura, hai que ir á vez. O un sen o outro non ten sentido. Para que serve a loita sen tenrura?

A
loita e a tenrura son constantes nos vosos documentais.

Os nosos documentais non lle gustan a todo o mundo. Para algúns é unha chuchería contar a historia de Kristian ou a de Haizea. Pero eu teño claro que a loita e a tenrura non poden ir separadas, e creo que agora, nesta nova fase, será imprescindible telo presente e mirarse aos ollos o un ao outro. Coñecernos é o primeiro paso para entendernos.

Como recibiron as documentais persoas de diferentes sensibilidades políticas?

Cando fixen a filla do mar quería chegar a xente doutras sensibilidades. Estou convencido e convencido de que si nos libramos dos prexuízos, este tipo de historias poden chegar a calquera, e esa é a nosa aposta. E por iso tentamos saír ao exterior co documental e presentalo pobo a pobo, pero a verdade é que se achegou moita xente que se parece moito á sensibilidade. Aínda estamos nas trincheiras. Por iso, encantounos ver que os documentais chegaron a algún membro do PNV, da UE ou dos xefes do Festival. Vostede pensa: “Quizá eu tamén fixen algo para que esta persoa perciba estas realidades de forma diferente a partir de agora. Poida que o torturado ou o encarcerado perdóeos de forma diferente”. Eu cría que estabamos a facer un camiño, escavando aos poucos a parede, pero son moi poucos en cantidade. Aínda é moi difícil romper esa parede ou esa burbulla.

Presentastes ás vítimas do conflito político de Euskal Herria nos documentais, botastes en falta a voz destas vítimas?

Si, por suposto. Pero non creo que a palabra axeitada sexa unha vítima. Cando fixemos o primeiro cartel da filla do mar puxemos “a historia dunha vítima do GAL”, pero Haizea non se considera vítima, nin Krisitian nin Alfonso. Cando opinas conscientemente e tes unha actitude activa na situación na que che atopas, non es vítima, o papel da vítima é moi triste, cunha actitude pasiva, e as persoas dos nosos documentais non son vítimas, non teñen actitude de vítima. Nomear a alguén vítima é moi perigoso, porque moitas veces se lles quita a condición de persoa, e utilízanse. Quen somos nós para denominar á vítima “pola causa”? Sempre hai que ter presente que nós somos a ferramenta para as persoas que entrevistamos e non ao revés. Hai que ter moito coidado. Son os entrevistados os que teñen que tomar a iniciativa de contar algo, e si non queren contar non o contan. Todo o mundo sabe que non vou traizoarlles nese sentido. Desa confianza nace o verdadeiro froito. Desde o recoñecemento e o respecto como persoa.

Tivo algunha inquietude polas consecuencias que pode ter abordar este enfoque? Medo?

Máis que medo, preocupación. Xa sabes, non son aptos as correntes. Si fose ficción, si eu non cumprise os 24 anos, faría 30 películas, gañado algún premio… Entón o tema tería máis repercusión e sería máis perigoso. “O maior desprezo é non facer aprecio” dise en español e fánnolo a nós. Como non rompemos a burbulla, non hai ningún problema. Un artigo sobre a filla do mar saíu en ABC dicindo que era un “director proetarra” que fixera unha película sobre “o sanguinario asasino txapela”, e ouvín que tamén me chamaron “o historiador de ETA”. Na situación en que nos atopamos este tipo de cousas preocúpanlle un pouco. Pero mentres non rompamos a burbulla non existimos, por tanto non somos un problema. Non só en política, tamén o é na cultura vasca en xeral. Non nos coñecen. Por exemplo, eu en Euskadi Irratia, na da tarde sinto moi libre e falo á medida que penso, mesmo contra a cadea de radio. Pero que importa? Total, os líderes de Euskadi Irratia non escoitan a Euskadi Irratia! Ese é o bulling que nos fan. Non logramos que lles interese. Pero creo que é o momento de romper con esta gran burbulla. Nesta nova fase, cada un debería facer un esforzo especial desde o seu propio ámbito na dirección da construción nacional. Saíndo dos tempos duros da guerra, o novo País Vasco ten que estar baseado na cultura. Estou convencido diso. Temos que ser un pobo creativo. Si non, para que queremos un Estado? Para ser como España? Ese é o problema que temos cunha chea de modelos, que os copiamos a España, e copiar a España é como copiar ao parvo de clase.