Que é ser vello? Aínda que a pregunta pareza absurda, xera máis dunha resposta. Tal e como dixo o deputado xeral de Gipuzkoa, Markel Olano, nos Cursos de Verán da UPV/EHU, “envellecer é algo moi relativo porque pode ser vello para ser futbolista”. Dando unha nova volta ao tema, Javier Barbero, do Hospital Universitario A Paz de Madrid, engadiu no curso: “Hai xente que morre aos 30 anos e enterrámola aos 80”. Máis aló do propio sentido que se lle pode dar, a definición máis preferida é que a persoa maior é maior de 65 anos. Si temos en conta este dato, hoxe en día en Álava, Bizkaia e Gipuzkoa unha de cada cinco persoas é maior. As persoas deste grupo de idade teñen cada vez mellores condicións físicas e mentais, polo que poden participar en diferentes ámbitos da sociedade. Con todo, segundo Joseba Zalakain, do Centro de Documentación e Investigación SIIS, á hora de falar dos anciáns hai que ter en conta varios matices: “Os vellos son moitos e variados, porque hai moitas diferenzas entre eles, máis que entre os mozos”. Os datos cambian moito si falamos dunha persoa de 65 ou 95 anos. Outra variable sería o sexo, tamén a educación ou a clase social.

Que papel xogan as persoas maiores entre nós? Segundo a socióloga e profesora da UPV/EHU Elisabet Arrieta, “os maiores desempeñan un papel invisible na sociedade, vinculado ao lecer e, na maioría dos casos, ás accións pasivas”. Cando unha persoa abandona o seu traballo profesional, vólvese invisible para a sociedade. A isto hai que engadir que a vellez ten un sentido negativo entre nós. Segundo Ramón Bayes, profesor da Universidade Autónoma de Barcelona, “todos queremos chegar á vellez, pero ninguén quere ser vello”. Segundo as súas propias palabras, era vello, quejumbroso, molesto, ríxido, severo, egoísta, repetitivo, e a miúdo asóciase con adxectivos dese tipo. Nunha sociedade que fai apología da mocidade, vivimos a vellez como un problema e non como unha idade chea de capacidades.

Con todo, os maiores, aínda que non viven en plena integración, non están totalmente excluídos, viven nunha integración imperfecta. A visión negativa do ancián ofrece unha imaxe de dependencia e pasividade social que se une á personalidade das persoas maiores, creando unha imaxe negativa de si mesmas e converténdose en meros obxectos sen intervención social. Esta visión, con todo, non é real, en palabras dos membros do SIIS Zalakain: “A vellez non debe asociarse á dependencia, á discapacidade e aos servizos sociais, xa que, como moito, o 13% dos maiores é dependente e o 25% ten algunha discapacidade”. Por tanto, a maioría dos días vellos son sans. A

estes prexuízos hai que engadir que o sistema capitalista clasifica aos grupos humanos desde o punto de vista económico: es produtivo ou invisible. En calquera caso, os maiores cada vez teñen máis diñeiro e a súa participación como consumidores se viu reforzada: “A pobreza real ha ido diminuíndo entre a poboación anciá, mentres que a máis nova aumentou. De feito, o maior risco de pobreza dáse entre os mozos e os nenos”. Mostra diso é o dato da Enquisa de Pobreza e Desigualdades Sociais de 2008: No caso das familias dirixidas por persoas maiores de 65 anos na CAPV, a pobreza real situábase no 1,3%, mentres que para o conxunto da poboación era do 3,2% e para as persoas novas era do 9,8%. Neste sentido, Arrieta lembrou que nestes tempos de crises algúns mozos son apoiados economicamente polos seus pais ou avós.

Como coidador

Hai un rol activo que desempeñan os maiores: coidar aos netos ou ás persoas dependentes. Moitas veces é o marido ou a muller o que necesita axuda, ou algún outro membro da familia. Na CAPV hai 25.000 persoas maiores traballando como auxiliares –un 30% do total de coidadores–. Tamén hai un número importante de voluntarios, ao redor de 5.000 persoas maiores de 65 anos. En palabras de Arrieta, “a sociedade ve que os maiores cumpren esta función, pero non por iso reciben recoñecemento”.

O membro do SIIS subliñou que na práctica profesional, en comparación con outros países europeos, as persoas maiores de 65 anos traballan pouco na CAV e iso non ten nada que ver coa idade de xubilación. Segundo o Imserso (Instituto de Maiores e Servizos Sociais), o 60% dos maiores de 65 anos está a favor de seguir traballando. No

curso da UPV/EHU, o profesor universitario Ramón Bayes queixouse do actual modelo de xubilación porque considera que a xubilación forzosa por idade é unha discriminación. Parécelle un logro social que hai que aceptar e protexer a xubilación legal, pero habería que buscar unha xubilación personalizada: “Tan absurdo como negar a xubilación a unha persoa de 60 anos, farta do seu traballo, é impedir que outro de 65 anos, totalmente eficaz e que goza co seu traballo, poida

traballar”. Zalakain tamén ve ben ese modelo de xubilación. Ao seu xuízo, a xubilación deberíase aplicar en función do tipo de traballo, polo que nuns casos é partidario de endurecer as normas e noutros de suavizalas. “Vexo ben que o que traballa na mina ou na construción retírese antes que o profesor ou o xornalista”. O que aínda está a traballar con 66-68 anos tamén apoiou que se perciba mellor pensión e que se promovan xubilacións parciais, é dicir, que se expoña a xubilación como un proceso gradual, fixando un horario reducido. “Agora hai un contrato de substitución para os que teñen 60 anos, pero por que non para os de 65 anos? A participación das persoas maiores debe aumentar no ámbito laboral, a condición de que sexa voluntaria e tendo en conta as condicións físicas e mentais, por suposto”.

Non se implican socialmente

Por outra banda
, os datos mostran que as persoas maiores non se implican demasiado nas actividades sociais en xeral. A pesar de ter unha media de cinco horas máis ao día que a mocidade, non aproveitan ese tempo para activalo. Os partidos políticos, os sindicatos, o deporte ou as organizacións profesionais dedican pouco tempo ao traballo en comparación co resto da poboación, pero tamén participan máis en grupos relixiosos, asociacións de voluntarios e grupos de tempo libre. As mulleres que participan son máis numerosas que os homes, así como as que viven nos arredores da cidade e teñen unha mellor formación.

Zalakain destacou que, tras xubilarse, o 40% non se dedica a unha nova actividade (xa sexa deportiva, artesanal ou turística). Ademais, os que teñen un nivel de educación superior tampouco recorren a moitas actividades culturais –nin como consumidores, nin como creadores–. Zalakain considera que hai que fomentar a participación nestes ámbitos: “Quizá esta tendencia dáse porque non se fomentou tanto como se queira entre eles, porque non teñen o costume”. Así, o 43% das persoas maiores de 65 anos considera que deberían ter unha maior presenza en todos os ámbitos da sociedade.

Que papel deberían xogar?

Os actuais xubilados reivindican un lugar máis na sociedade, que cumpra outras funcións. En opinión de Elisabet Arrieta “son un gran potencial e teñen moito que ofrecer, polo que é fundamental que a sociedade o aproveite”. Os seus valores e a súa experiencia son, entre outras, algunhas das competencias que non se poden deixar perder. Pero, como se pode canalizar esa tarefa? Por exemplo, co obxectivo de axuntar forzas e ter outro peso na sociedade, desde as Aulas da Experiencia da UPV/EHU xurdiron asociacións como Secot Gipuzkoa (Asociación de Persoas Adultas de Gipuzkoa), Trukemanak (Asociación de Persoas Adultas de Bilbao) e Helduen Hitza (Asociación de Persoas Adultas de Donostia). Ofrecen apoio e orientación aos maiores e tamén existe a posibilidade de traballar no seo das asociacións.

En calquera caso, Zalakain cre que a participación dos maiores na sociedade debería centrarse máis nas asociacións de maiores que nas institucións xerais, como as institucións políticas, as asociacións de veciños, a ONG ou os grupos culturais. A participación concrétase especialmente en catro ámbitos: político, económico, cultural e civil. Desta forma, poderían contactar con varias xeracións e evitar os guetos. Tamén deixou claro que para valorar o papel que xogan os maiores é necesario comezar a pór en valor traballos non remunerados, como o voluntariado.

Tamén existen iniciativas para aproveitar a experiencia que poden ter de maneira profesional: proxectos dirixidos por persoas maiores para orientar e opinar sobre os proxectos profesionais. Ademais, outra opción laboral pode ser a creación de consellos de anciáns nas empresas para actuar como expertos nas mesmas. Para Arrieta isto non sería do todo beneficioso, xa que á fin e ao cabo estarían en contacto con xente da súa mesmo perfil e non garántese a relación intergeneracional.

A importancia das novas
tecnoloxías

Joseba Zalakain cre que hai poucos recursos destinados ás persoas maiores e que, ademais, non os utilizan en exceso cando están. Aí pode ter que ver que estes recursos sexan alleos a eles, como sucede coas tecnoloxías da información. No informe sobre o Plan Integral de Participación Cidadá do Goberno Vasco afírmase que o acceso ás novas tecnoloxías pode ser un activista para as persoas maiores. Permítelles recibir información, ideas e coñecemento xeral, o que facilita a integración de todas as persoas.As

políticas públicas teñen, á súa vez, moito que dicir para favorecer a integración e a participación das persoas maiores. Segundo o membro do SIIS, comezáronse a desenvolver políticas para protexer ás persoas en situación de dependencia ou con problemas, pero aínda non hai políticas integrais sobre os anciáns. “Fanse políticas de mozas, de nenos ou de familias, pero as máis vellas sempre son asistenciais ou asistenciais. Así mesmo, e aínda que pareza unha contradición, habería que facer políticas de vivenda, transporte, renda ou cultura para todas as idades”, xa que para dar resposta ás necesidades de todos e todas é necesario levar a cabo políticas transversais.Aínda que

as institucións públicas e o resto dos grupos sociais poden promover a participación das persoas maiores, elas tamén teñen moito que dicir para que a través das súas capacidades, experiencia e valores poidan seguir enriquecendo á sociedade e transmitindo o seu coñecemento ás novas xeracións.