Es fillo do bar...

Naceu no bar dAs Landas. A iso debo o meu carácter. Despois da guerra, era un bar que funcionaba ben, onde moita xente se arrimaba polos arredores, e cando os pais deixaron o bar, tiñamos 65 hóspedes fixos que ían durmir a casa e comían alí todos os días. Máis tarde, ouvín dicir a Imanol Lazkano que era a universidade dos bertsolaris dos arredores de Azpeitia. Non deixaba de beber desa lea e alí aprendín o trato, a humanidade e o engano. Non hai que esquecer que tanto no bar como no medicamento trabállase coas persoas. Tanto o médico como o que está detrás da barra deben mirar quen vén pola porta, como está vestido, si cojea ou non, que paso dá, que cara... É curioso, tanto no bar como no médico, non sempre somos como somos, temos comportamentos moi diferentes.

Entón, ti serías diferente. Non sería normal que aos 11 anos fósemos estudar fóra do pobo.

Non era habitual, e ademais, aínda que eu entendíao todo en castelán, era moi torpe conversar. Fun a Pamplona, pero alí ninguén sabía eúscaro. Terminei o bacharelato aos 11 anos e estiven alí até os 18. Mentres estaba alí, o meu pai preguntábame con frecuencia que estudar, e como era tratante e gustábame o mundo do gando, contestei que me faría veterinario. Ao cabo dun intre díxome claramente: “Mira Julian, si vas a unha casa a ver a un enfermo, vanche á cociña ao peor, si vas como veterinario, o mellor, na cuadra.” Isto bastou para convencerme.
Di que o segundo e terceiro ano de carreira estivo a operar a diario aos falecidos. Si non se
traballa cos mortos non se pode aprender o oficio con fundamento. A nós serviunos para aprender anatomía de maneira regular, e non hai médico que non domine a anatomía. Cada dous anos, unha hora ao día, tocaba operar a un morto, cada día unha parte do corpo diferente. Operamos a parte que tocaba e volvemos gardar o cadáver, sabendo que os cadáveres se conservan, como o xamón, con formol. Os ambulantes da época da guerra non eran reclamados por ninguén e xogabamos cos seus corpos. Calquera que lea iso crerá que son un salvaxe, pero entón tal era o proceso de aprendizaxe, e grazas a iso aprendín que antes de cada operación, debes ter claro onde estás, que feixes e que vas facer.

Que relación tes hoxe coa morte?

Calculo que fixen 40.000 intervencións na miña vida, e afortunadamente, non matei a ninguén nas miñas mans. É unha sorte. Pero para ir de Zarautz a Azpeitia, teño que pasar por Zestoa, e cando chego a un cemiterio sempre miro cara ao outro lado. Levo o rastro fecheiro no fondo, e non podo ver aos mortos. Cando me preguntan si irei porque morreu de tal modo, contesto sempre que rezarei por aquí, porque si non, sairanme as bágoas. Tiven un corazón duro, pero estáseme abrandando. No meu traballo como médico tento desterrar os meus sentimentos, pero entre amigos, son tan sensible como un neno de 10 anos.

É posible que o corazón duro ou brando estea totalmente separado do traballo e do resto? Pódese evitar esa dúbida que che devora?

A min custoume moitísimo. A miúdo quedeime durmido pensando nas persoas que acaban de ser operadas na clínica. Sempre queda a preocupación. Fun á clínica unha ou dúas veces, polo menos para escoitar ao enfermo, e iría máis veces se non me riron. Recordo que unha vez fun a un enfermo moi grave, collino durmindo e esperteino dicíndome “ti es don Julián, non? Aínda vivo?”. O estómago deume a volta. Noutra ocasión, non me apetecía regresar a casa dunha operación e, mentres andaba pola noite sen atopar os ollos, collín o teléfono e chamei ao meu xefe para que revisase a operación. Repasando, asegurándome que o operamos ben, o xefe dicíame: “Agora sexa o que Deus queira”. Pero saber que non todo está nas nosas mans non nos reduce a responsabilidade. Entrou á operación cun sorriso e humor, e o enfermo “estás a rirche? Vin deixándome a dous nenos pequenos, eh”, ponche as patas enseguida no solo.

Desde que vostede é médico, lin que todo o que se gañou en ciencia perdeuse en humanidade.

Con toda claridade. Para nós o enfermo é unha persoa. Parecería a verdade de Fernando, pero non se pensaría que fose así en todo. Un médico que acababa de morrer escribiume unha carta desde Alemaña hai tempo dicindo que os enfermos eran un número. Alí, cando a quenda dos médicos termina no centro da operación, prodúcese un cambio de equipo e o paciente non sabe nin quen o operou. Cando o paciente permanecía no hospital durante unha semana, todos os días ía ser visitado por un médico diferente. A min iso nunca me gustou. Eu creo que o medicamento se funda na relación, e que ese coñecemento mutuo só trae beneficios. Na miña opinión, a proliferación de denuncias contra os médicos está directamente relacionada con iso.

É parte da humanidade que se faga no seu propio idioma. Vostede fixo aos seus pacientes en eúscaro desde o principio.

Se fas a un paciente no seu idioma, tes a metade de éxito asegurado. Un amigo médico sempre conta que empezou en castelán cun enfermo e contestáballe como puido. Notábaselle que era euskaldun, falábase en eúscaro e ao enfermo non só cambioulle a cara, senón tamén a resposta! Todo iso está devandito, non é así?

Sempre hai que dicirlle a verdade ao enfermo?

Nin se che ocorra. Coñecín hai pouco o caso dunha muller que non estaba nas miñas mans. Tiña cancro, estaba moi grave e pensaron en dicir a verdade. Morreu instantaneamente. Aprendín na carreira que un médico de cando en cando cura, que sa moito e sempre ten que consolarse. Cando o paciente percibe que o apetito se está perdendo, adelgazar, que todos míranlle con compaixón e seriedade, sabe que lle pasa algo, pero non quere toda a verdade. Sempre fago unha broma aos pacientes que me din “mellor morto que vivir así”. Unha vez fóra da consulta ordénolles que volvesen entrar e pídolles que se me boten no leito de man por esquecer algo. Aí asómbranse e se angustan, pregúntanme “Que me vas a facer?”, e dígolles que teño unha pequena inxección para morrer. Ninguén quere, todos queremos vivir. Por iso, en moitas ocasións, o decaimiento do paciente comeza axiña que como se coñece a verdade. Non temos dereito a alargar a agonía, pero mentres sexa posible, hai que animar ao paciente.

Que relación temos os vascos coa enfermidade?

Cústanos
moito dicir que estamos enfermos, preferimos escondernos. Na primeira visita empézanse a facer os historiais e moitos pacientes contéstanche que nunca estiveron enfermos. Levanta a cabeza, volve preguntar, e o seguinte engade que sufriu un corte de carne, que está operado por cataratas, isto, isto e aquilo. Por exemplo, cando eu era un neno, tivemos unha chea de tuberculose, morreu moita xente, pero ninguén di que pase a tuberculose. Eu, aínda hoxe, cando atopo rastros con raios X, moitos me responden “ah, si, estaba esquecido”. Por iso, durante anos, a xente veu á consulta con medo. De aí veñen frases como “a mellor maneira de non enfermar non ir ao médico”. Por que cre vostede que hai xente que prefire ir ao curandeiro? A xente sabe que como moi tarde lles mandará pór un par de herbas e que as herbas non matan. O médico, en cambio, pode dar un medicamento forte e, se o mata, que? Un sacerdote que sabía moito disto non dicía en balde que os vascos eramos “xordos, duros e obstinados”.

Supoño que o inspector da seguridade social chamouno para que lle dese unha conta.

Isto sucedeu en Azpeitia, recentemente inaugurada a consulta. Naqueles tempos, vía a moitos ruiseñores de 60 anos que viñan co bastón á feira. “Non é posible, non temos nada bo”, pensaba. Dei dúas voltas ao tema e deime conta enseguida de que a explicación estaba relacionada coa orografía. Errezil é un pobo moi empinado e iso desenvolve enfermidades propias. Sabendo que no noso país podían cobrarse catro soldos por incapacidade, empecei a encher papeis para todos. Un sufría un desgaste no xeonllo, o outro un cansazo no corazón, o Urlie unha alta tensión... Puña as verdades. Coñecía ao inspector da Seguridade Social e, de súpeto, recibín a súa chamada. “Ouve, Julián, que pasa aquí? Sabemos que tes moitos amigos preto de Azpeitia pero non fagas tantos papeis, se non, arruinarás ao goberno!”. Lles amenazé con porlles a traballar un par de días nun caserío de Errezil para ver o que realmente era e aí terminou a cousa.

Ademais de ser xordo, duro e terco, o vasco tivo fama de jale e bebedor. Agora, en cambio, parece que estamos obsesionados co que é a nutrición.

Demasiado. A miúdo acúsallenos de non ter máis que comida e bebida na cabeza, pero con coidado, non é bonito ter fame, todos andan como tolos. Obsesionámonos co peso, pero o levamos mal. As revistas adiántannos e nas revistas hai moitas mentiras. Deberiamos vivir a comida e a bebida dunha maneira moito máis sa e racional. Cando eu empecei, había moitos alcohólicos na nosa casa, pero afortunadamente, a cantidade reduciuse moitísimo. Por que? Porque entendemos que si se come ben se pode vivir moito menos bebido. Aquí foi costume ir ao monte, ao fútbol, aos touros... a calquera sitio, sempre coa vellez, e iso é malo. O alcol inxerido en estómago puro produce un dano incalculable. Por iso, cando era neno, dicíalles aos clientes que viñan á taberna que comesen e bebesen, e aos que viñan á consulta, que comesen e bebesen, pero os dous á vez! Ao principio acordeime de visitar a unha muller con cirrosis que lle gustaba moito o viño. Díxenlle que non tentase viño e que a visitaría moitas veces. Ao pouco intre chamáronme dicíndome que estaba bébedo e, cando lle pedín contas, non comera unha palabra, non daba ao viño, senón que agora bebía o Xerez.

Pasaron
os anos desde entón, pero con 74 anos aínda segue traballando na consulta de Azpeitia. Será certo que o traballo é a saúde...

O medicamento é o meu tolo. A moitos xubilados pregúntolles como viven, e máis dun confésame que ao principio o pasou moi mal, até o punto de chorar de impotencia. Creo que é mellor que siga por aí, e mentres estea a gusto, adiante. Xa chegará a hora de deixalo, e cando chegue, déixeo e acabouse. Iso si, cando vexa que o meu traballo lle quita comida a outro o deixarei. Xa o notei antes, e aos novos compañeiros non se lles pode pór ningún impedimento. Merecen todo o respecto e toda a axuda.