A presenza de plantacións de eucalipto nalgúns vales do Urumea limítrofes con Navarra (Val de Usoko, Cartola ou Olaberri, Sagarreta…) é cada vez máis abundante (300 Ha segundo a información de prensa), o que, como apuntan diferentes estudos, pode xerar impactos irrecuperables na biodiversidade autóctona, nos diferentes ecosistemas do val, na hidrodinámica do río e os arroios.

Tal e como demostran os estudos realizados desde 2007 polos asinantes deste escrito, son os vales de gran importancia en canto a biodiversidade (1) os que recibiron plantacións de eucalipto. A litología, localización e malignidad do ollo xera condicións especiais que as converteron en habitáculos de numerosas especies ameazadas. Destacan, por exemplo, a presenza de 112 núcleos de 6 plantas ameazadas no traballo ^que publicamos en 2013 (2). Entre elas atópanse as poboacións de helechos paleotrópicos protexidos Soldanella villosa, e Hymenophyllum tunbrigense, Vandenboschia speciosa e Dryopteris aemula. Tamén hai exemplares da especie Veratrum album con distribución illada e da árbore de orixe paleotropical Prunus lusitanica, en perigo de extinción.

Como se indicaba no estudo, estes vales son, ademais, moi importantes para a conservación destas especies. De feito, máis do 30% da superficie de distribución de H. tunbrigense, S. villosa e V. speciosa coñecida no País Vasco até 2013 atopábase nestes vales do Urumea. Por iso, no caso da V. speciosa, desde 2012 os núcleos locais forman parte dun estudo sobre a xenética das poboacións a nivel europeo, e ante o cambio climático os vales poden ser refuxio da especie (3). Así mesmo, a maioría das poboacións de plantas ameazadas atópanse fóra dos espazos protexidos (como os Parques Naturais ou as Zonas Especiais de Conservación), e tal e como xa adiantabamos no estudo realizado, algúns tipos de aproveitamentos forestais poden resultar perigosos para a supervivencia destas plantas protexidas (2).

Desde o punto de vista micolóxico e visenológico, tamén son destacables algunhas das especies singulares que atopamos. Moitas delas están ameazadas: Lobaria pulmonaria, Lobaria virens, Thelotrema lepadinum, Sticta canariensis, Sticta limbata, Nephroma parile, Piptoporus quercinus (catalogado como vulnerable na IUCN).

Con todo, ademais de todas elas, tamén destaca a presenza de especies de fauna protexidas. O estudo herpetológico realizado ao longo de 10 anos (4) sitúa nel a ¹⁵ especies, das cales 7 teñen unha protección a nivel europeo. Con todo, as investigacións realizadas polo C.D. Aranzadi cos exemplares locais han posto de manifesto que as plantacións de eucalipto afectan directamente á súa saúde e supervivencia (5). Ademais da herpetofauna, hai que destacar que os arroios do val intégranse no plan de xestión do visón europeo en perigo de extinción (Mustela lutreola) e do desmán pirenaico (Galemys pyrenaicus), polo que o seu nivel de conservación debería ser severamente protexido, tal e como establece o plan de xestión.

A falta doutros estudos, os datos mencionados non son máis que o resultado das análises que se realizaron até a data. Á vista da potencialidade do brezo, prevese que poida ser tamén o lugar de residencia doutras especies protexidas. Da mesma maneira, a localización da bolseira actúa como corredor natural das Zonas Especiais de Conservación de Leitzaran, Urumea e Aiako Harria, protexidas a nivel europeo, permitindo a conectividad entre elas.

Tendo en conta todas estas características e tendo en conta a xestión forestal que se está levando a cabo no mesmo, os asinantes do presente escrito solicitamos:

• Non realizar máis plantacións de eucalipto no val do Urumea.
• Creación de corredores naturais entre plantacións de eucalipto xa realizadas.
• Manter ou restaurar o bosque autóctono nas zonas onde se realizaron plantacións, a 100 metros do río, tal e como indican os plans de xestión do visón e do desmán.
• Ter un plan forestal estruturado e organizado a nivel de conca tendo en conta a conservación dos seus ecosistemas e especies.
• Realizar un seguimento dos arroios e especies protexidas, fomentando a investigación, para medir o impacto das plantacións realizadas sobre a biodiversidade.
• O cumprimento e seguimento dos labores forestais que se realicen.
• Dotar a estes vales dun maior nivel de protección, transformándoos nas redes de microrreserva, Parque Natural e ZEC que previamente se expuxeron.
• Coordinación entre institucións e investigadores.

De feito, a xestión destes vales, ademais da biodiversidade e a paisaxe, incide directamente na conservación da auga e do solo, así como na xestión do risco de inundación. Os efectos do cambio climático serán aínda máis graves a medida que predominen as plantacións de crecemento rápido. Ademais, na conca do Urumea a frecuencia das inundacións e os danos ocasionados han aumentado nas últimas décadas. A deforestación, o cosido das ladeiras coa pista, o movemento de terras e a compactación do solo, sen dúbida, xeran danos irreparables.

Aínda que hai leis e normas, cremos que non son suficientes para protexer o noso patrimonio. A longa historia destes vales non explica a súa fraxilidade. Tampouco os contextos económicos: Euskadi está entre os oito países da UE con maior PIB per cápita. Non seremos capaces de conservar a biodiversidade e a identidade destes espazos?

Neste contexto, o mantemento dos mananciais e as súas arterias nun bo estado de conservación é de vital importancia. É máis, nestes tempos, todos os estudos indican que a conservación da biodiversidade está intimamente ligada á nosa saúde e ao legado que imos legar ás futuras xeracións. Cremos que a pandemia provocada polo COVID-19 é a mellor opción para a reflexión.

Por todo iso, facemos un chamamento a pór en marcha o máis axiña posible posibles proxectos reais para a conservación da presa do Urumea. A conservación das canles e da vexetación das marxes dos ríos é unha medida de vida ou morte para as especies ameazadas e para nós, por tanto, é a nosa prioridade. Adquisición de terreos, conservación de terreos e/ou restauración de arroios rodeados de plantacións. Ese é o noso reto e para este proxecto pedimos a adhesión de diferentes institucións, asociacións e persoas.

¹ Sanz Azkue, I., Olariaga, I. & Díez, J. 2007. Estudo do patrimonio natural de Hernani. Concello de Hernani.

² Sanz Azkue, I., Díez-López J.R. e Olariaga-Ibarguren, I (2013). Inventory and mapping of rede-listed vascular in Hernani municipality (Gipuzkoa, Basque Country). Munibe (Ciencias Naturais - Ciencias Naturais), (60), 7-38.

³ Felipe Díaz, A., Olariaga, I. & Sanz Azkue, I. 2012. Análise da distribución xeográfica potencial do helecho trichomanes speciosum en Hernani e conca do Urumea. Concello de Hernani.

⁴ Sanz Azkue, I. & Alkorta, E. 2017. Anfibios e réptiles de Hernani e dos Inugurus. Sociedade de Ciencias Aranzadi. ISBN 978-84-9560-6-7

⁵ Sanz Azkue, I. 2018. O caso do Uhandre palmeado. O eucalipto e o piñeiro danan aos anfibios? 04-03-2018. Semanario ARGIA. Número 2589.

Joserra Díez (Doutor en Bioloxía, investigador e profesor de Universidade)

Ibai Olariaga (Doutor en Bioloxía, investigador e profesor da Universidade)

Iñaki Sanz Azkue (Licenciado en Bioloxía, investigador e profesor)